English - Greek Translation Services, Greek Dictionaries, Machine Translation
Translatum - The  Greek Translation Vortal
Translatum.gr - Greek Translation
Greek Translation Services
 Ask a terminology question in the forum!
Sitemap | News | Tell a friend | RSS
Translatum Greek Translation Forum
Our page on facebookFollow us on twitterRSS feed


Greek translation Greek dictionaries Όραμα και Μεταμόρφωση  


Κεφάλαιο 4
Ηθικές Αρχές: Τέλεια Συμπεριφορά


Αφήνοντας τον Τέλειο Λόγο φτάνουμε στο τέταρτο στάδιο του Ευγενούς Οκταπλού Μονοπατιού που είναι η Τέλεια  Συμπεριφορά, σάμυακ-καρμάντα (παλί: σάμμα-καμμάντα) η οποία αποτελεί το τρίτο στάδιο του Μονοπατιού της Μετουσίωσης και αντιπροσωπεύει τη μεταμόρφωση κάθε δραστηριότητας σύμφωνα με την Τέλεια Θέαση. Καρμάντα σημαίνει συμπεριφορά στην κυριολεξία και έτσι δεν απαιτείται περαιτέρω ανάλυση, ενώ σάμυακ, καθώς έχει ήδη πολλές φορές ειπωθεί, σημαίνει ολόκληρο, ακέραιο, ολοκληρωμένο, τέλειο. Επομένως, δεν πρέπει απλά να μιλάμε για Σωστή Συμπεριφορά αλλά για Τέλεια Συμπεριφορά.

Το ερώτημα του τι εστί Τέλεια Συμπεριφορά, έχει βαρύνουσα σημασία και μας οδηγεί στην καρδιά της ηθικής θεωρίας, παρακινώντας μας να εντρυφήσουμε βαθύτερα στις θεμελιώδεις αρχές της. Τι είναι αυτό που κάνει μια πράξη σωστή; Τι είναι αυτό που κάνει κάποιες άλλες πράξεις λάθος; Υπάρχει κάποιο είδος καθολικά αποδεκτού κριτηρίου υπό το φως του οποίου μπορούμε να αποφανθούμε ότι το τάδε είναι σωστό και το δείνα είναι λάθος; Αν όντως υπάρχει ένα τέτοιο κριτήριο, πού πρέπει να ψάξουμε για να το βρούμε; Ποια είναι η φύση του; Όλα αυτά είναι υψίστης σημασίας ερωτήματα που αφορούν όλους μας ανεξαιρέτως. Είτε το θέλουμε είτε όχι, πρέπει να παίρνουμε συνέχεια αποφάσεις για το τι θα κάνουμε, κάθε μέρα, κάθε ώρα - σχεδόν κάθε λεπτό. Ένα ερώτημα γεννιέται αναπόφευκτα: πώς να πράξουμε με τον καλύτερο τρόπο, ποιο δηλαδή πρέπει να είναι το κριτήριο, ποια η κινητήριος δύναμη ή το κίνητρο των ενεργειών μας;

Η "ηθική παρακμή"

Πολλοί, συμπεριλαμβανομένων των ιερωμένων, αρέσκονται στο να θρηνολογούν γι' αυτό που ονομάζουν ηθική παρακμή. Υποτίθεται ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών ο κόσμος έγινε βαθμηδόν πιο ανήθικος και προφανώς βρισκόμαστε τη σήμερον ημέρα σε άσχημη κατάσταση. Βέβαια, η ηθική παρακμή συνήθως συνδέεται με την παρακμή της θρησκείας, ιδίως της χριστιανικής θρησκείας. Από τη στιγμή που γυρίσαμε την πλάτη μας στην εκκλησία, μας λένε, ρίξαμε τον εαυτό μας στο βόρβορο της αμαρτίας. Πράγματι, μπορούμε να πούμε ότι η παραδοσιακή ηθική έχει υποχωρήσει σε μεγάλο βαθμό. Πολύς κόσμος είναι πλέον πεπεισμένος ότι δεν υπάρχουν δεδομένα κριτήρια καλού ή κακού. Τον 17ο αιώνα ένας από τους Πλατωνιστές του Καίμπριτζ, ο Ραλφ Κούντγουορθ [1] , έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο, Διατριβή πάνω στην Αιώνια και Αναλλοίωτη Ηθική. Θα φαινόταν πολύ γελοίο αν κανείς, συμπεριλαμβανομένων του Αρχιεπισκόπου του Καντέρμπουρι και του Πάπα, έγραφε ένα βιβλίο μ' αυτόν τον τίτλο στις μέρες μας. Ακόμα και οι μεγαλύτεροι ανθρωπιστές και οι ελεύθερα σκεπτόμενοι φιλόσοφοι του 19ου αιώνα, άσχετα με το πόσο απείχαν στις διανοητικές τους ανησυχίες, συνέχισαν να συμμορφώνονται με τη χριστιανική ηθική. Άτομα σαν τον Δαρβίνο, τον Χάξλεϊ ή ακόμα και τον Μαρξ, υπήρξαν υποδείγματα ηθικής, πέρα από κάνα δύο ολισθήματα "οικιακής φύσεως" όπως τα ονόμαζαν οι Βικτωριανοί. Αλλά τα πράγματα έχουν αλλάξει. Όπως μια δεσποινίδα μου έλεγε την προηγούμενη, "αν κάνεις κάτι που σου αρέσει, τότε, τουλάχιστον για σένα, είναι σωστό". Και δεν είναι η μόνη που σκέφτεται έτσι. Μπορεί άλλοι να μην έχουν την ίδια ειλικρίνεια με εκείνη, αλλά σκέφτονται με παρόμοιο τρόπο. Αυτή η τάση δεν είναι απαραίτητα κάτι το κακό. Μακροπρόθεσμα η άρνηση της παραδοσιακής ηθικής μπορεί ακόμα και ν' αποβεί σε καλό, καθώς θα μας αναγκάσει να αναθεωρήσουμε με δημιουργικότητα, αίσθημα και φαντασία την ηθική μας. Το γεγονός ότι μια καινούρια ηθική μπορεί να κάνει την εμφάνισή της μέσα από τ' απομεινάρια της παλιάς είναι κάτι το θετικό.

Ιουδαιοχριστιανική Ηθική

Αν εξετάσουμε τις πηγές της δυτικής ηθικής θα δούμε ότι ξεκίνησε στραβά. Η ηθική μας παράδοση είναι ένα σύμφυρμα ετερόκλητων στοιχείων. Διαθέτει στοιχεία που πηγάζουν από την αρχαιοελληνική και ρωμαϊκή παράδοση, ιουδαιοχριστιανικά στοιχεία, και, κυρίως σε μερικές βορειο-ευρωπαϊκές χώρες, στοιχεία γερμανικής ειδωλολατρίας. Ενώ όμως η δυτική ηθική μας παράδοση αποτελείται από διαφορετικά συνυφασμένα νήματα, το στοιχείο που επικρατεί είναι το ιουδαιοχριστιανικό. Αυτή είναι η "επίσημη" ηθική την οποία, τουλάχιστον στο παρελθόν, ελάχιστοι σέβονταν άσχετα με το ποια θρησκεία ακολουθούσαν.

Η ιουδαιοχριστιανική ηθική βασίζεται πάνω σε Κανόνες [2] . Μια ηθική υποχρέωση ή κανόνας είναι κάτι που πηγάζει απ' το Θεό. Αυτό είναι εμφανές από την περιγραφή της λήψης των Δέκα Εντολών στην Αγία Γραφή. Ο Μωυσής πηγαίνει στο όρος Σινά όπου, εν μέσω βροντών και κεραυνών, λαμβάνει τις Δέκα Εντολές από χέρι Θεού. Όταν κατέβηκε από το όρος -σύμφωνα με τη χριστιανική απεικόνιση- με τις δύο πέτρινες πλάκες, που περιείχαν τις Δέκα Εντολές χωμένες κάτω από τις μασχάλες του σαν δύο ταφόπετρες, τις παρέδωσε στα Τέκνα του Ισραήλ. Αυτό δείχνει ότι η ηθική είναι κάτι που επέβαλε ο Θεός στον άνθρωπο, σχεδόν ενάντια στη θέλησή του, διαμέσου μιας δύναμης και εξουσίας που ήταν έξω από αυτόν. Σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από το Θεό, πλάστηκε με σκόνη και ο Θεός είναι αυτός που εμφύσησε ζωή στα ρουθούνια του. Έτσι ο άνθρωπος είναι δημιούργημα του Θεού, σχεδόν σκλάβος του Θεού και είναι καθήκον του να τον υπακούει καθώς η ανυπακοή αποτελεί αμαρτία.

Αυτό φαίνεται ξανά στην Πτώση. Ο Αδάμ και η Εύα τιμωρήθηκαν, όπως όλοι ξέρουμε, για την ανυπακοή τους σε μία αυθαίρετη διαταγή. Ο Θεός είπε: "Δεν θα φάτε από το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού". Αλλά δεν τους εξήγησε το λόγο αυτής της απαγόρευσης.

Σήμερα ξέρουμε ότι ιστορίες σαν και αυτή είναι μύθοι και παρόλο που λίγοι ακόμα τις παίρνουν στην κυριολεξία, η νοοτροπία που αντιπροσωπεύουν συνεχίζει να υφίσταται. Η λέξη εντολή έχει ιδιαίτερη σημασία και είναι εξίσου ιδιαίτερα σημαντικό το ότι ένας ηθικός νόμος ή κανόνας πρέπει να ονομάζεται εντολή - κάτι για το οποίο είναι κανείς εντεταλμένος, υποχρεωμένος, ίσως ακόμα και εξαναγκασμένος, να πράξει, από κάποια δύναμη ή εξουσία έξω από αυτόν.

Τα παραδείγματα που χρησιμοποίησα είναι από την Παλαιά Διαθήκη και είναι σίγουρο ότι η χριστιανική ηθική είναι πιο εκλεπτυσμένη από αυτήν, όχι όμως επαρκώς. Οι πηγές της χριστιανικής ηθικής βρίσκονται στη διδασκαλία του Ιησού, όπως αυτή περιγράφεται στα Τέσσερα Ευαγγέλια. Σύμφωνα λοιπόν με τη χριστιανική παράδοση ο Ιησούς είναι Θεός, έτσι όταν ο Θεός σού λέει τι να κάνεις είναι εμφανές ότι αυτή η παρότρυνση είναι φορτισμένη με μια φοβερή πίεση εξουσίας. Κάνουμε κάτι όχι τόσο επειδή είναι καλό αλλά επειδή μας ζητήθηκε να το κάνουμε, επειδή κάποιος, στον οποίο εναποθέτουμε κάθε δύναμη και εξουσία σε γη και ουρανό, το απαίτησε από μας. Επομένως, σύμφωνα με το χριστιανισμό, η ηθική θεωρείται σε γενικές γραμμές ως κάτι το υποχρεωτικό, κάτι που επεβλήθη άνωθεν και με το οποίο πρέπει να συμμορφωνόμαστε. Αυτή είναι η παραδοσιακή μας κληρονομιά. Αυτός είναι ο τρόπος σκέψης που μας επηρεάζει, συνειδητά ή ασυνείδητα, όταν σκεφτόμαστε σε ηθικό επίπεδο.

Σήμερα οι πιo πολλοί Βρετανοί δεν παίρνουν το χριστιανισμό στα σοβαρά, ωστόσο τείνουν ακόμα να βλέπουν την ηθική ως μία υποχρέωση που τους επεβλήθη άνωθεν, μία εντολή που είναι υποχρεωμένοι να υπακούσουν.

Θα μπορούσαμε ίσως να συνοψίσουμε την ουσία της παραδοσιακής ηθικής λέγοντας ότι στηρίζεται στο να μην κάνουμε αυτό που θέλουμε να κάνουμε και στο να κάνουμε αυτό που δεν θέλουμε να κάνουμε, διότι -για λόγους πέραν της κατανόησής μας- έτσι μας είπε κάποιος του οποίου την ύπαρξη δεν πιστεύουμε πλέον! Φυσικό επόμενο είναι να βρισκόμαστε σε σύγχυση. Φυσικό, να μην έχουμε πλέον ηθικές αρχές και να προσπαθούμε, με τυπικό βρετανικό στυλ, να τα μπαλώσουμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Αλλά παρότι προσπαθούμε να βγάλουμε κάποιο νόημα από τη ζωή μας και ν' ανακαλύψουμε κάποιο είδος συνοχής στα γεγονότα, όσον αφορά την ηθική, στις περισσότερες περιπτώσεις, επικρατεί μια εικόνα χάους.

Το βουδδιστικό κριτήριο

Δεν θα ήθελα να υπερβάλω ή να κάνω την αντίθεση να φανεί ιδιαίτερα δραματική ή έντονη σαν την αντίθεση μεταξύ άσπρου και μαύρου, η βουδδιστική ηθική όμως είναι πολύ διαφορετική από την ηθική που περιέγραψα. Όντως, αυτό ισχύει για όλη την Ανατολή και ιδίως την Άπω Ανατολή. Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Βούδδα, όπως αυτή διατηρήθηκε σε οποιαδήποτε σχολή ή παρακλάδι του βουδισμού, οι πράξεις κρίνονται ως σωστές ή λάθος, τέλειες ή ατελείς, ανάλογα με την ψυχική κατάσταση κάτω από την οποία εκτελούνται. Με άλλα λόγια το κριτήριο της ηθικής δεν είναι θεολογικό αλλά ψυχολογικό. Στη Δύση δεν είμαστε διόλου εξοικειωμένοι μ' αυτή την ιδέα, ακόμα και μέσα στο πλαίσιο του χριστιανισμού, αλλά όσον αφορά τη βουδδιστική ηθική -συμπεριλαμβανομένης της ηθικής που διέπει όλη την Άπω Ανατολή είτε πρόκειται περί βουδδιστικής, ταοϊστικής ή κομφουκιανικής- το κριτήριο είναι ένα και μόνο. Είναι ένα κριτήριο το οποίο ισχύει πάντοτε και διερευνάται σε βάθος.

Σύμφωνα με τη βουδδιστική παράδοση, υπάρχουν δύο είδη πράξεων: οι επιδέξιες (σανσκρ. καουσάλυα, παλί: κουσάλα) και οι αδέξιες, (σανσκρ. ακαουσάλυα, παλί: ακουσάλα). Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό γιατί οι όροι επιδέξιος και αδέξιος, σε αντίθεση με τους όρους καλό ή κακό, υπονοούν ότι η ηθική είναι στην ουσία θέμα ευφυΐας. Δεν μπορείς να είσαι επιδέξιος παρά μόνο αν έχεις καταλάβει κάποια πράγματα, έτσι μπορεί να δεις τις δυνατότητές τους και να τα διερευνήσεις σε μεγαλύτερο βάθος. Έτσι, η ηθική σύμφωνα με το βουδδισμό, είναι τόσο θέμα ευφυΐας και διορατικότητας όσο και θέμα καλών προθέσεων και καλοπροαίρετων αισθημάτων. Όπως ξέρουμε, το μονοπάτι που οδηγεί στην κόλαση είναι στρωμένο με καλές προθέσεις, αλλά θα ήταν δύσκολο να πούμε ότι το μονοπάτι που οδηγεί στην κόλαση είναι στρωμένο με επιδεξιότητα.

Αδέξιες πράξεις είναι εκείνες που είναι ριζωμένες στον πόθο ή στην εγωιστική επιθυμία, στο μίσος και την απέχθεια, στην πνευματική σύγχυση, τον αποπροσανατολισμό, τον πνευματικό σκοταδισμό ή την πνευματική άγνοια. Επιδέξιες πράξεις είναι εκείνες που δεν διέπονται από πόθο, μίσος και πνευματική σύγχυση. Αντιθέτως διέπονται από τα θετικά χαρακτηριστικά της γενναιοδωρίας, ή της παρόρμησης να δίνεις και να μοιράζεσαι, της αγάπης, της συμπόνιας και της κατανόησης. Αυτός ο πολύ απλός διαχωρισμός μάς κάνει να βλέπουμε το ερώτημα της ηθικής από μία τελείως διαφορετική οπτική γωνία. Με την ηθική ζωή γίνεται προσπάθεια να πράττουμε με βάση ό,τι καλύτερο διαθέτουμε μέσα μας: σύμφωνα με τη βαθύτερη κατανόηση και διορατικότητά μας, σύμφωνα με τη μεγαλύτερη και ευρύτερη αγάπη και συμπόνια μας.

Τώρα είμαστε σε θέση να δούμε τι σημαίνει Τέλεια Συμπεριφορά. Δε σημαίνει απλά συμπεριφορά που συμμορφώνεται με κάποιους εξωτερικούς κανόνες ή κριτήρια αλλά συμπεριφορά που εκφράζει την Τέλεια Θέαση και το Τέλειο Συναίσθημα. Η Τέλεια Συμπεριφορά αντιπροσωπεύει την εφαρμογή, σε επίπεδο συμπεριφοράς, της Τέλειας Θέασης και του Τέλειου Συναισθήματος, ακριβώς όπως ο Τέλειος Λόγος αντιπροσωπεύει την εφαρμογή τους σε επίπεδο επικοινωνίας. Με άλλα λόγια, κάποιος που έχει ήδη επιτύχει την Τέλεια Θέαση και έχει αναπτύξει το Τέλειο Συναίσθημα, εκφράζει αυθόρμητα με τη συμπεριφορά του αυτήν τη θέαση και αυτήν τη συναισθηματική εμπειρία.

Κανόνες ηθικής συμπεριφοράς

Έχοντας φτάσει ως αυτό το σημείο, θα προξενείται η απορία στους σοβαρούς μαθητές του βουδισμού για το ποια ακριβώς είναι η θέση των Πέντε και των Δέκα Σίλας στην όλη ιστορία. Δεν είναι οι ηθικοί κανόνες που μας έδωσε ο ίδιος ο Βούδδας και με τους οποίους πρέπει να συμμορφωνόμαστε; Απαντώντας σε αυτό το ερώτημα μπορούμε να πούμε ότι, ναι μεν ο Βούδδας έχει διδάξει και προτείνει τις Σίλας ή ομάδες αρχών, ωστόσο δεν τις επέβαλε με αυταρχικό τρόπο, όπως συνέβη με τις Δέκα Εντολές του χριστιανικού Θεού. Αυτό που λέει ο Βούδδας είναι ότι ένα φωτισμένο άτομο που διακρίνεται από βαθιά σοφία και είναι γεμάτο συμπόνια, αναπόφευκτα θα συμπεριφερθεί μ' ένα συγκεκριμένο τρόπο, γιατί είναι η φύση ενός Φωτισμένου να συμπεριφέρεται μ' έναν τέτοιο τρόπο. Επίσης, η συμπεριφορά μας θα είναι φωτισμένη ανάλογα με το βαθμό στον οποίο εμείς είμαστε φωτισμένοι. Αν δεν είμαστε φωτισμένοι ή ανάλογα με το βαθμό που απέχουμε από τη φώτιση, τότε η τήρηση των Σίλας ή Αρχών θα μας βοηθήσει να βιώσουμε προσωπικά την πνευματική διάθεση της οποίας συνήθως αποτελούν την έκφραση.

Ένα παράδειγμα θα μπορούσε να διευκρινίσει το λεγόμενά μου. Υποτίθεται ότι ένα φωτισμένο άτομο δε νιώθει πόθο ή εγωιστική επιθυμία για κάτι. Οι υπόλοιποι είμαστε γεμάτοι επιθυμίες. Ποθούμε π.χ. διάφορα φαγητά, έχουμε μία ιδιαίτερη προτίμηση για το τάδε ή το δείνα. Ας υποθέσουμε ότι κάνουμε ένα πείραμα. Κόβουμε μία από τις αγαπημένες μας λιχουδιές, όποια και αν είναι. Εννοώ να την κόψουμε μια και καλή. Με πολύ δισταγμό, με πολύ λύπη, αποφασίζουμε να αντισταθούμε στον πειρασμό, ό,τι κι αν είναι αυτός - π.χ. κέικ με δαμάσκηνα. (Ήξερα ένα βουδδιστή μοναχό, ο οποίος ήταν άκρως εθισμένος στο κέικ με δαμάσκηνα. Έλεγαν ότι έκανε ό,τι του ζητούσες αν του το πρόσφερες σε επαρκή ποσότητα!) Συχνά η έλλειψη μας κάνει να υποφέρουμε και μας είναι δύσκολο να ζήσουμε δίχως τον αγαπημένο μας εθισμό. Αλλά αν επιμείνουμε, αν πολεμήσουμε αυτή τη λαχτάρα για κέικ με δαμάσκηνα, τότε σταδιακά η επιθυμία θα σβήσει και τότε θα βρεθούμε σε μία ευχάριστη κατάσταση όπου όχι μόνο δε θα υπάρχει επιθυμία, αλλά ούτε καν θα σκεφτόμαστε το συγκεκριμένο πράγμα, του οποίου η έλλειψη παλαιότερα μας τυραννούσε. Η αποχή από το κέικ με δαμάσκηνα, δε θα είναι πλέον ένα πειθαρχικό μέτρο αλλά μία αυθόρμητη έκφραση της κατάστασης μη επιθυμίας που επιτύχαμε.

Οι Σίλας ή Αρχές δεν είναι απλά λίστες κανόνων, αν τις βρει όμως κανείς σε βουδδιστικά βιβλία μπορεί να του δώσουν αυτή την εντύπωση. Δυστυχώς, πολύ συχνά ο Βούδδας παρουσιάζεται να λέει στο κόσμο όλα τα πράγματα που δεν πρέπει να κάνουν και δημιουργείται η εντύπωση ότι ο βουδδισμός είναι μια πολύ ζοφερή και επίπονη ιστορία. Αλλά οι Σίλας είναι απλά κανόνες ηθικής συμπεριφοράς. Είναι η φυσική έκφραση κάποιων συγκεκριμένων επιδέξιων ψυχικών καταστάσεων. Και αφού είναι η φυσική έκφραση επιδέξιων ψυχικών καταστάσεων, μπορούμε να διαπιστώσουμε σε ποιο βαθμό έχουμε καλλιεργήσει αυτές τις καταστάσεις, συγκρίνοντας τη συμπεριφορά μας με τη συμπεριφορά που υπαγορεύουν οι Σίλας. Ας ρίξουμε λοιπόν μια ματιά τουλάχιστον σε κάποιες από αυτές τις Σίλας ή κανόνες ηθικής συμπεριφοράς. Για πολλούς είναι γνωστές ως λίστες από κανόνες και έτσι δε χρειάζεται να τις αναλύσουμε ιδιαίτερα σ' αυτό το επίπεδο. Επιπλέον, θα προτιμούσα να μην ταυτίσω την Τέλεια Συμπεριφορά με οποιαδήποτε από τις εκφράσεις της, όσο κι αν είναι άξια ή ευγενής.

Πρώτα απ' όλα όμως θα ήθελα να κάνω μία παρατήρηση. Οι κανόνες ηθικής συμπεριφοράς στους οποίους συμμορφώνονται διαφορετικά άτομα, μπορεί να είναι ίδιοι, αλλά οι ψυχικές καταστάσεις πίσω από αυτή τη συμπεριφορά μπορεί να είναι διαφορετικές. Αυτό ίσως να φαίνεται ασαφές αλλά στην ουσία είναι πολύ απλό. Ας πάρουμε για παράδειγμα τρία διαφορετικά άτομα που δεν κλέβουν. Ο πρώτος ίσως θα ήθελε πάρα πολύ να κλέψει, αλλά δεν το κάνει από το φόβο της αστυνομίας. (Αυτή είναι η ηθική των πολλών). Ο δεύτερος έχει μια ελαφρά τάση προς την ανεντιμότητα. Όταν θα συμπληρώνει τη φορολογική του δήλωση, θα έχει μια κάποια τάση να αποκρύψει στοιχεία, αλλά επειδή προσπαθεί να πορευτεί στην πνευματική ατραπό αποφασίζει ν' αντισταθεί στον πειρασμό. Υπάρχει η προδιάθεση αλλά συγκρατείται. Ωστόσο ο τρίτος κατάφερε να ξεριζώσει την επιθυμία εντελώς. Στη δικιά του περίπτωση, δεν υπάρχει ούτε προδιάθεση ούτε ροπή προς την ανεντιμότητα. Ο πρώτος, που δεν κλέβει από το φόβο της αστυνομίας, είναι ηθικός σε νομικό επίπεδο. Ο δεύτερος, που νιώθει μια ροπή προς την απάτη, αλλά τη ξεπερνάει, είναι ηθικός με την έννοια τού ότι ασκείται στη Σωστή Συμπεριφορά με τη στενότερη "πειθαρχική" έννοιά της. Μόνον ο τρίτος, ο οποίος ούτε καν σκέφτεται να κλέψει, ενσαρκώνει την Τέλεια Συμπεριφορά.

Οι Πέντε Σίλας και τα Πέντε Ντάρμας

Η πιο γνωστή ομάδα κανόνων ηθικής συμπεριφοράς είναι αυτή των Πέντε Σίλας, ευρύτερα γνωστών ως Πέντε Αρχών. Συνήθως τις βρίσκουμε σε αρνητική μορφή, μας ορίζουν δηλαδή τι να μην κάνουμε. Κάθε αρχή έχει όμως και τη θετική της πλευρά. Έχει ιδιαίτερη σημασία που στο σύγχρονο βουδδιστικό κόσμο η θετική διατύπωση είναι λιγότερο γνωστή από την αρνητική. Πολλοί έχουν ακουστά τις Πέντε Σίλας αλλά αγνοούν τα Πέντε Ντάρμας, τη θετική δηλαδή διατύπωση των Πέντε Σίλας. Εδώ, μπορούμε να μεταφράσουμε τα Πέντε Ντάρμας ως τις Πέντε Ηθικές Αρχές. Θα εξετάσουμε εν συντομία τις Πέντε Αρχές και τα Πέντε Ντάρμας, σχολιάζοντας πρώτα την αρνητική και μετά τη θετική διατύπωση. Έτσι θα έχουμε μια αντικειμενική ιδέα αυτής της συγκεκριμένης άποψης της βουδδιστικής ηθικής.

Η πρώτη από τις Πέντε Αρχές είναι η αποχή από το να βλάπτει κανείς έμβια όντα. Αυτή είναι η κυριολεκτική μετάφραση από το πρωτότυπο. Αν και συνήθως αποδίδεται ως "να μην σκοτώνει", στην πραγματικότητα είναι αποχή όχι μόνο από το να σκοτώνει, αλλά να βλάπτει με οποιονδήποτε τρόπο. Το μήνυμα που μεταδίδει είναι αυτό της αποχής από κάθε μορφή βίας, καταπίεσης, σωματικής ή ψυχικής βλάβης. Η βία είναι λάθος γιατί σε τελική ανάλυση βασίζεται, άμεσα ή έμμεσα, σε μία αδέξια ψυχική κατάσταση -το μίσος ή την απέχθεια- και αν χρησιμοποιήσουμε βία τότε αυτή η αδέξια ψυχική κατάσταση, η οποία βρίσκει την έκφρασή της διαμέσου της βίας, θα γίνει ακόμα πιο δυνατή από πριν.

Η θετική πλευρά της αποχής από τη βία είναι η άσκηση της μάϊτρι (παλί: μέττα): αγάπη ή φιλικότητα. Εδώ η μάϊτρι δεν είναι απλά ένα αφηρημένο συναίσθημα, αλλά βρίσκει την ενσάρκωσή της σε πράξεις. Δεν αρκεί να έχουμε μια καλή διάθεση προς τους άλλους, πρέπει να εκφράσουμε αυτό το συναίσθημα μέσω των πράξεών μας. Αλλιώς, αν το διατηρήσουμε μόνο σ' ένα εγκεφαλικό επίπεδο, αναλογιζόμενοι πόση αγάπη νιώθουμε για όλους και πόσο καλοί είμαστε, τότε καταντάει να γίνεται ένα είδος συναισθηματικής τρυφηλότητας - για να μην πω τίποτα χειρότερο. Έτσι πρέπει να έχουμε επίγνωση αυτής της τάσης μέσα μας. Συχνά έχουμε την εντύπωση ότι αγαπάμε τους άλλους. Τουλάχιστον έχουμε την εντύπωση ότι αγαπάμε κάποιους άλλους. Αλλά αν προσέξουμε τις κινήσεις μας, θα δούμε ότι ποτέ δεν εκφράζουμε την αγάπη μας: θεωρούμε την ύπαρξή της αυτονόητη.

Ένα σύνηθες παράδειγμα είναι αυτό του ζευγαριού που είναι παντρεμένοι είκοσι με τριάντα χρόνια και ο σύζυγος δεν μπαίνει καν στον κόπο να φέρει στη γυναίκα του ένα μπουκέτο λουλούδια ή ένα κουτί σοκολατάκια. Αν κάποιος τον ρωτούσε, "Καλά, δεν αγαπάς την γυναίκα σου; Δεν της φέρνεις ούτε ένα μπουκέτο λουλούδια, ούτε ένα κουτί σοκολατάκια;" Τότε ο μέσος άντρας θα έλεγε, "Για ποιο λόγο; Βεβαίως και την αγαπώ, αλλά θα έπρεπε να το ξέρει αυτό μετά από τόσα χρόνια!". Πρόκειται για μια πολύ κακή ψυχολογία. Δεν υπάρχει λόγος να θεωρείται αυτονόητο ή να υποθέτει κανείς ότι τρέφουμε κάποια συναισθήματα. Θα έπρεπε να το κάνουμε ξεκάθαρο με λόγια και πράξεις. Πρέπει να παίρνουμε μέτρα για να διατηρούμε ζωντανό το πνεύμα της αγάπης και της φιλίας. Και γι' αυτό το λόγο σε κάθε μορφή κοινωνικής ζωής, και ιδίως της βουδδιστικής κοινωνικής ζωής, δίνεται μεγάλη σημασία σε πράγματα όπως η ανταλλαγή δώρων και προσκλήσεων. Δεν αρκεί να καθόμαστε στο δωμάτιό μας ή ακόμα και στο κελί μας, εκπέμποντας σκέψεις αγάπης. Όσο κι αν είναι καλό ή ωραίο, στο τέλος πρέπει η αγάπη να βρίσκει μιαν απτή έκφραση. Μόνο τότε αυτές οι σκέψεις θα βρουν μια κάποια ανταπόδοση από τους άλλους.

Η δεύτερη από τις Πέντε Αρχές είναι η αποχή από το παίρνει κανείς αυτό που δεν του δόθηκε. Αυτή είναι πάλι η κυριολεκτική μετάφραση. Δεν πρόκειται απλά περί αποχής από το να κλέβει κανείς. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε κανείς να το παρακάμψει επιτηδείως. Η δεύτερη Αρχή συνεπάγεται αποχή από κάθε είδους ατιμία, κάθε είδους κατάχρηση και εκμετάλλευση, γιατί όλα αυτά είναι εκφράσεις πόθου ή εγωιστικής επιθυμίας. Η θετική πλευρά της αποχής από το παίρνει κανείς αυτό που δεν του δόθηκε είναι η ντάνα ή γενναιοδωρία. Εδώ, πάλι, δεν πρόκειται απλά για ένα γενναιόδωρο αίσθημα, ούτε για τη διάθεση να δώσεις, αλλά για αυτή καθαυτή την πράξη της προσφοράς. Δεν χρειάζεται να πω περισσότερα καθώς ο καθένας που έχει μια κάποια επαφή με μία ζωντανή έκφραση του βουδισμού θα ξέρει τι εννοώ.

Η τρίτη από τις Πέντε Αρχές είναι η αποχή από απρεπή σεξουαλική συμπεριφορά. Στις σούτρες ο Βούδδας διευκρινίζει ότι στο πλαίσιο των Πέντε Αρχών αυτό που εννοείται ως απρεπής σεξουαλική συμπεριφορά είναι ο βιασμός, η απαγωγή και η μοιχεία. Και οι τρεις είναι αδέξιες γιατί συνδυάζουν βία και πόθο. Στην περίπτωση βιασμού ή απαγωγής, οι οποίες φαίνεται να ήταν αρκετά συνήθεις στη σχετικά ανοργάνωτη κοινωνία της εποχής του Βούδδα, ασκείται βία ενάντια στη γυναίκα, και αν τυχαίνει να είναι ανήλικη, ενάντια στους γονείς ή κηδεμόνες της. Στην περίπτωση μοιχείας, η βία ασκείται ενάντια στο συνήθη σεξουαλικό σύντροφο του ατόμου, με την έννοια ότι η οικιακή ζωή του αναστατώνεται εσκεμμένα. Θα πρέπει να επισημάνουμε σ' αυτό το σημείο ότι στο βουδδισμό ο γάμος είναι απλά μία πολιτική σύμβαση και όχι ένα μυστήριο. Επίσης, το διαζύγιο επιτρέπεται και από την πλευρά της θρησκείας η μονογαμία δεν είναι υποχρεωτική. Σε ορισμένες βουδδιστικές κοινότητες επιτρέπεται η πολυγαμία η οποία δεν θεωρείται απρεπής σεξουαλική συμπεριφορά.

Η θετική πλευρά της αποχής από απρεπή σεξουαλική συμπεριφορά είναι η σαμτούστι (παλί: σαντούττι) ή ικανοποίηση. Για τους ανύπαντρους ικανοποίηση σημαίνει να είναι ικανοποιημένοι με την κατάσταση του εργένη. Για τους παντρεμένους σημαίνει να είναι ικανοποιημένοι από τον αναγνωρισμένο και κοινωνικά αποδεκτό σεξουαλικό σύντροφο ή συντρόφους. Εδώ ικανοποίηση δε σημαίνει απλά παθητική αποδοχή της υπάρχουσας κατάστασης πραγμάτων. Σε σύγχρονη ψυχολογική ορολογία θα λέγαμε ότι σημαίνει μια θετική κατάσταση αποδέσμευσης από το να χρησιμοποιεί κανείς το σεξ για την ικανοποίηση νευρωτικών αναγκών, και ειδικότερα, από το να ικανοποιεί τη νευρωτική ανάγκη για αλλαγή.

Η Τέταρτη Αρχή είναι η αποχή από τον ψευδή λόγο. Με ψευδή λόγο εννοούμε το λόγο που πηγάζει από τον πόθο, το μίσος ή το φόβο. Όταν λέμε ένα ψέμα το κάνουμε είτε επειδή θέλουμε κάτι, είτε επειδή θέλουμε να βλάψουμε ή να πληγώσουμε κάποιον, είτε επειδή για τον άλφα ή βήτα λόγο φοβόμαστε να πούμε την αλήθεια. Έτσι, η ανειλικρίνεια πηγάζει από αδέξιες ψυχικές καταστάσεις. Και αυτό δε χρειάζεται καν απόδειξη. Η θετική πλευρά της αποχής από τον ψευδή λόγο είναι η σάτυα (παλί: σάκκα) ή ειλικρίνεια, για την οποία ήδη μιλήσαμε στο κεφάλαιο για τον Τέλειο Λόγο.

Η τελευταία των Πέντε Αρχών είναι η αποχή από την κατανάλωση ποτών και ναρκωτικών που μπορεί να οδηγήσουν σε απώλεια επίγνωσης. Υπάρχει μια κάποια διαφωνία ως προς την ακριβή ερμηνεία αυτής της αρχής. Σε ορισμένες βουδδιστικές χώρες ερμηνεύεται ως μία πλήρης αποχή από το αλκοόλ, ενώ σε κάποιες άλλες ερμηνεύεται σαν την κατανάλωση με μέτρο οποιασδήποτε ουσίας, της οποίας η κατάχρηση μπορεί να επιφέρει μέθη. Έτσι, είμαστε ελεύθεροι να διαλέξουμε μεταξύ των δύο ερμηνειών. Η θετική πλευρά αυτής της αρχής είναι η σμρίτι (παλί: σάτι): εγρήγορση ή επίγνωση. Αυτό είναι το πραγματικό κριτήριο. Αν δηλαδή μπορείς να πίνεις δίχως να επηρεάζεται η εγρήγορσή σου, τότε επιτρέπεται να πίνεις, αν όχι, τότε δεν επιτρέπεται. Ωστόσο πρέπει να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας και να μην ισχυριζόμαστε ότι βρισκόμαστε σε εγρήγορση όταν απλά μας έχει ευφράνει το αλκοόλ. Έτσι, ακόμα και αν ερμηνεύσουμε την πέμπτη Αρχή ως "παν μέτρον άριστον", αν λάβουμε υπόψη τη θετική πλευρά της, τότε η πλήρης αποχή παραμένει ένα απαραίτητο μέτρο στην πλειονότητα των περιπτώσεων.

Αυτές είναι λοιπόν οι Πέντε Αρχές με την αρνητική και θετική πλευρά τους, πασίγνωστες στο βουδδιστικό κόσμο ως ακρογωνιαίοι λίθοι της βουδδιστικής ηθικής. Θα αναφερθώ σε άλλες δύο ομάδες ηθικών αρχών.

Η Μπίκσου Σαμβάρα-σίλα και η Μποντισάττβα Σαμβάρα-σίλα

Η Μπίκσου Σαμβάρα-σίλα (παλί: Μπίκου Σαμβάρα-σίλα) αποτελείται από εκατόν πενήντα ηθικές αρχές που ακολουθούν οι χειροτονημένοι μοναχοί και οι οποίες αντιπροσωπεύουν την αβίαστα ενάρετη συμπεριφορά που διακρίνει όσους είναι πλήρως αφοσιωμένοι στην επίτευξη της Νιρβάνας. Με άλλα λόγια αν το μόνο πράγμα που έχουμε στο νου μας είναι η Νιρβάνα και η επίτευξη αυτής, αφιερώνοντας όλο το χρόνο και την ενέργειά μας στην πνευματική ζωή, τότε η συμπεριφορά μας θα προσεγγίσει αβίαστα τη συμπεριφορά που προδιαγράφεται μέσα από τη λίστα των εκατόν πενήντα αρχών. Δυστυχώς, αυτές οι εκατόν πενήντα αρχές, γίνονται συνήθως αντιληπτές απλά ως μια λίστα από κανόνες με αποτέλεσμα να χάνεται το πνεύμα που τις διέπει.

Η Μποντισάττβα Σαμβάρα-σίλα αποτελείται από εξήντα τέσσερις αρχές που ακολουθεί ο μποντισάττβας και αντιπροσωπεύουν τη φυσική συμπεριφορά κάποιου που έχει αφιερώσει τη ζωή του στην επίτευξη της Φώτισης για το καλό όλων. Με άλλα λόγια, αν έχεις αφιερώσει τη ζωή σου για την επίτευξη της Φώτισης ή της κατάστασης του Βούδδα, όχι μόνο για τον εαυτό σου -όχι γιατί θέλεις να βρίσκεσαι "εκεί ψηλά", πέρα απ' όλα αυτά και να νοιώθεις οίκτο για όλους αυτούς που παραμένουν στην σαμσάρα- αλλά έτσι ώστε όταν θα έχεις φτάσει στη Φώτιση να μπορείς να γυρίσεις και να βοηθήσεις τους άλλους· και αν αυτή είναι η μόνη σκέψη και φιλοδοξία σου, η οποία γίνεται γνώμονας για κάθε τι στη ζωή σου, τότε, η συμπεριφορά σου και η ομιλία σου θα συνταυτιστεί αβίαστα με τη συμπεριφορά που προδιαγράφεται μέσα από τις εξήντα τέσσερις Αρχές του Μποντισάττβα. Αλλά πάλι δεν πρόκειται για μια λίστα κανόνων από την οποία θα απαλλάσσαμε τον εαυτό μας για κάθε μία στην οποία ήμασταν πιστοί. Έχει να κάνει περισσότερο με το ζωντανό πνεύμα και την πάλλουσα καρδιά του Μποντισάττβα, που εκφράζεται ελεύθερα με τρόπο που προσεγγίζει τις Αρχές του Μποντισάττβα - ή μάλλον που βρίσκει έναν τρόπο έκφρασης για τον οποίο οι Αρχές δεν αποτελούν παρά μία προσέγγιση αυτού του ζωντανού πνεύματος.

Ακέραιη Συμπεριφορά

Αν και η φύση της Τέλειας Συμπεριφοράς πρέπει να έχει γίνει σαφής, παραμένει άλλο ένα σημείο που πρέπει να εξετάσουμε. Η Τέλεια Συμπεριφορά είναι επίσης ακέραιη συμπεριφορά ή ακόμα καλύτερα, ακέραιη πράξη: μια πράξη στην οποίο συμμετέχει ολόκληρο το άτομο. Τα πιο πολλά άτομα είναι υπερβολικά διχασμένα, υπερβολικά διχοτομημένα για να μπορούν να πράξουν με όλο τους τον εαυτό. Σχεδόν όλη την ώρα οι πράξεις μας εκτελούνται από ένα μόνο μέρος του εαυτού μας. Όταν πηγαίνετε στο γραφείο ή στο εργοστάσιο, βάζετε τον εαυτό σας ψυχή τε και σώματι σ' αυτό που έχετε να κάνετε; Μάλλον όχι. Μπορεί να βάζετε ένα μεγάλο μέρος της ενέργειάς σας στη δουλειά, αλλά αφήνετε ένα άλλο μεγάλο μέρος στο σπίτι ή δεσμευμένο κάπου αλλού. Δε βάζετε όλο σας τον εαυτό, δε βάζετε την πλήρη προσοχή, το ενδιαφέρον και τον ενθουσιασμό σας. Αν έχετε ένα χόμπι, πολύ σπάνια βάζετε όλο τον εαυτό σας σ' αυτό το χόμπι και σπανίως βάζετε όλο τον εαυτό σας στην οικιακή σας ζωή. Υπάρχει πάντα κάτι που παραλείπεται ή υπολείπεται κι έτσι, ό,τι κάνουμε το κάνουμε μόνο μ' ένα μέρος του εαυτού μας. Ακόμα και αν οι πράξεις μας πηγάζουν από τα πιο ευγενή κίνητρα της γενναιοδωρίας και της καλοσύνης, η πράξη μας δεν είναι ακέραιη, με την έννοια ότι παραμένουν μέσα μας μη γενναιόδωρες και μη καλοσυνάτες τάσεις, οι οποίες απλά τυχαίνει να μην εκφράζονται τη συγκεκριμένη στιγμή. Έτσι, ακόμα και η Σωστή μας Συμπεριφορά -ακόμα και η λεγόμενη Τέλεια Συμπεριφορά- παραμένει ατελής με την έννοια ότι δεν είναι ακέραιη.

Η Τέλεια Συμπεριφορά, με την πλήρη έννοια του όρου, είναι αποκλειστικό προνόμιο ενός που έχει φτάσει στο επίπεδο του Βούδδα: μόνο ένα φωτισμένο πνεύμα μπορεί να βάλει όλο του τον εαυτό σε κάτι, βάζοντας στην κάθε πράξη όλη του τη σοφία και την αγάπη δίχως να παραλείπει τίποτα. Αυτή η άποψη της Φώτισης ενσαρκώνεται στον πράσινο "αρχετυπικό" Βούδδα, τον λεγόμενο Αμογκασίντι ή Βούδδα της "Ανεμπόδιστης Επιτυχίας". Ο Αμογκασίντι συμβολίζει την ακέραιη συμπεριφορά στο υψηλότερο νοητό επίπεδο.

Σε σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να έχουμε μια πρόγευση της Τέλειας Συμπεριφοράς, με την έννοια της ακέραιης πράξης, ανάλογα με το επίπεδό μας. Μπορεί να βρεθούμε τελείως απορροφημένοι σε κάτι με όλη μας την ενέργεια, την προσπάθεια, τη συγκέντρωση, το ενδιαφέρον, τον ενθουσιασμό και την αγάπη. Η συμμετοχή μας σ' αυτό που κάνουμε είναι πλήρης, δινόμαστε ψυχή τε και σώματι. Τέτοιες στιγμές μάς κάνουν να συνειδητοποιούμε ότι μπορούμε να συμμετέχουμε με όλο μας τον εαυτό σε μία δραστηριότητα δίχως ν' αφήνουμε τίποτα απ' έξω. Συνειδητοποιούμε ότι είμαστε ικανοί, έστω και για μία στιγμή, να εκφραστούμε ολοκληρωμένα και ακέραια. Τα συναισθήματα χαράς, ανακούφισης -ακόμα και γαλήνης- που νιώθουμε σε τέτοιες στιγμές δεν μπορούν να βρεθούν αλλού. Πρέπει να φιλοδοξούμε να βρισκόμαστε συνεχώς στο υψηλότερο επίπεδο αυτής της κατάστασης: το επίπεδο της εξομοίωσης με το Βούδδα ή τη Φώτιση. Τότε όντως θα ξέρουμε τι σημαίνει Τέλεια Συμπεριφορά, τι σημαίνει τέλεια πράξη. Και μόνον τότε θα κατανοήσουμε, από την πηγή τους, τις ηθικές αρχές.


[1] Ralph J. Cudworth (1617-88), Άγγλος θεολόγος και φιλόσοφος. Τίτλος του έργου στα Αγγλικά: "Treatise Concerning Eternal and Immutable Morality". [Σ.τ.Μ.]

[2] Για περαιτέρω ανάλυση της βουδδιστικής ηθικής και των διαφορών της από τη χριστιανική βλ.: Οντόν Βαλέ, Ιησούς και Βούδδας· Μάρκος Πάλλης, Ο Γάμος της Σοφίας και της Μεθόδου, σ. 14· Ελληνική Βουδδιστική Εταιρεία, Βουδδιστικά Κείμενα, εισαγωγή. [Σ.τ.Μ.]



{468}
top
© Translatum.gr 2001-2016. All rights Reserved
Facebook