Μεταβολές και επιδράσεις του τελικού «ν» (ΕΛΕΤΟ, Ορόγραμμα αρ. 48, Μάιος-Ιούνιος 2001)

[spiros]

Μεταβολές και επιδράσεις του τελικού «ν» (ΕΛΕΤΟ, Ορόγραμμα αρ. 48, Μάιος-Ιούνιος 2001)

Βλέπε και: Τελικό νι (τελικό «ν») και η χρήση του

Συνεχίζουμε την ανάπτυξη του θέματος «Ορθοέπεια» και σε τούτο το φύλλο με εξέταση των μεταβολών και επιδράσεων του τελικού «ν». Το «τελικό ν» είναι μια σοβαρή ιστορία που - κατά την άποψή μας - οι «αρμόδιοι» την αντιμετώπισαν επιπόλαια (όπως εξάλλου και σε ένα σωρό άλλα θέματα) σε βαθμό που η γραπτή γλώσσα να επηρεάζει επί τα χείρω την προφορική και να «ξεφυτρώνουν» βαρβαρισμοί εκεί που δεν υπήρχε κανένας λόγος εμφάνισής τους.

Ο κανόνας της επίσημης γραμματικής προβλέπει:
Σε μερικές λέξεις άλλοτε φυλάγεται το τελικό τους ν και άλλοτε χάνεται. Αυτές οι λέξεις είναι: τα άρθρα τον και την, το αριθμητικό και αόριστο άρθρο έναν, η τριτοπρόσωπη προσωπική αντωνυμία αυτήν, την και τα άκλιτα δεν και μην. Οι λέξεις αυτές:

1.   Φυλάγουν το τελικό ν όταν η ακόλουθη λέξη αρχίζει από φωνήεν ή στιγμιαίο σύμφωνο (κ, π, τ, γκ, μπ, ντ, τσ, τζ) ή διπλό σύμφωνο (ξ, ψ).  
Παραδείγματα: τον αέρα, έναν καιρό, έναν ξένο, μην ακούτε, δεν μπορώ, τον τόπο, δεν είδα, μην περάσεις, την ντροπή, την πρόφτασα, αυτήν ήθελα.

2.   Χάνουν το τελικό ν όταν η ακόλουθη λέξη αρχίζει από εξακολουθητικό σύμφωνο(γ, β, δ, χ, φ, θ, μ, ν, λ, ρ, σ, ζ).
Παραδείγματα: το γέρο, τη χαρά, τη μητέρα, τη ζωγραφίζει, τη βρύση, το φόβο, τη νίκη αυτή θέλω, δε γράφω, τη φοβήθηκα, μη ρωτάς, μη δέχεσαι, ένα λαό, μη σταματάς.
Το τελικό ν φυλάγεται πάντοτε στο άρθρο των, στην τριτοπρόσωπη προσωπική αντωνυμίααυτόν, τον, καθώς και στο τροπικό επίρρημα σαν.  

Παραδείγματα: των φίλων, των συμμαθητών μου, αυτόν θέλω, τον βλέπω, φώναξέ τον, σαν θάλασσα, σαν βαρύ είναι.
Ο κανόνας αυτός, ενώ είναι αποτέλεσμα της φωνολογίας της ελληνικής γλώσσας, ασχολείται με τη φύλαξη ή την απώλεια του ν και παρασιωπά το σπουδαιότερο: τη δραστική αλλαγή που προκαλεί με την παρουσία του αυτό το ν τόσο στον εαυτό του όσο και στο περιβάλλον του και συγκεκριμένα στο σύμφωνο που το ακολουθεί.

Αν κάποτε αποφασιστεί να διδάσκεται ουσιαστικά και η προφορική ελληνική γλώσσα με τη φωνολογία και ορθοφωνία της, θα διαπιστώσει ο αναθεωρητής αυτού του κανόνα ότι είναι λογικότερο να εστιαστεί στα «πάθη» αυτού του γράμματος παρά να «παίζει» με την«παρουσία» ή «απουσία» του. Το τελικό ν δηλαδή σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις θα πρέπει να γράφεται, αλλά σε κάποιες από αυτές θα είναι «άφωνο», όπως το ένα β της λέξης Σάββατο και όπως το μεσαίο π της Πέμπτης, που ενώ υπάρχουν και γράφονται, δεν προφέρονται.

Ο κανόνας, λοιπόν, κατά την άποψή μας, στη σωστή φωνολογική βάση του, θα λέει τα εξής:

1.   Σε όλες, ανεξαιρέτως, τις λέξεις που καλύπτει ο σημερινός κανόνας (δηλαδή στα άρθρα τον και την - και τα στον, στην-, στο αριθμητικό και αόριστο άρθρο έναν, στις προσωπικές αντωνυμίες αυτόν, τον, αυτήν, την, στα άκλιτα δεν και μην και στο τροπικό επίρρημα σαν) το τελικό ν γράφεται πάντοτε χωρίς επιφύλαξη (όχι π.χ. μέσα σε παρένθεση!).

2.   Στον προφορικό λόγο, όταν οι λέξεις προφέρονται αργά, μία-μία και τονισμένες το τελικό ν των ανωτέρω λέξεων προφέρεται ως κανονικό (γλωσσοφατνιακό) ν σε κάθε περίπτωση. Επιπλέον, αυτό δεν προκαλεί καμιά αλλοίωση του συμφώνου που το ακολουθεί (γιατί έχει ήδη προηγηθεί παύση #).  
Παράδειγμα 1: <Έναν λόγο σου είπα: Μην θυμώσεις τον διευθυντή! Εσύ δεν με άκουσες!> /έναν # λόγο # σuίπα ## μίν # θιμόσις # τον # διεφθινdί ## εσί # δέν # μεάκuσεσ/
Παράδειγμα 2: <Σου είπα: Μην κάνεις τον παντογνώστη! Εσύ δεν κατάλαβες!> /σuίπα ## μίν # κάνισ # τον # πανdογνόστι ## εσί # δέν # κατάλαβεσ/.
Στον ρέοντα προφορικό λόγο, όταν η λέξη που ακολουθεί μια από τις προαναφερόμενες λέξεις αρχίζει από εξακολουθητικό σύμφωνο <γ, β, δ, χ, φ, θ, μ, ν, λ, ρ, σ, ζ> και δεν χωρίζεται από αυτην με παύση, δηλαδή συναποτελεί με αυτήν ένα και το αυτό εκφώνημα, τότε το τελικό ν κατά κανόνα δεν ακούγεται (είναιάφωνο).

3.   Στον ρέοντα προφορικό λόγο, όταν η λέξη που ακολουθεί μια από τις προαναφερόμενες λέξεις αρχίζει από εξακολουθητικό σύμφωνο <γ, β, δ, χ, φ, θ, μ, ν, λ, ρ, σ, ζ> και δεν χωρίζεται από αυτην με παύση, δηλαδή συναποτελεί με αυτήν ένα και το αυτό εκφώνημα, τότε το τελικό ν κατά κανόνα δεν ακούγεται(είναι άφωνο.
Παραδείγματα: <τον γέρο> = /τογέρο/,<την χαρά> = /τιχαρά/, <την μητέρα> = /τιμιτέρα/, <την ζωγραφίζει> = /τιζογραφίζι/, <την βρύση> = /τιβρίσι/, <τον φόβο> = /τοφόβο/, <την νίκη> = /τινίκι/, <τον Θανάση>=/τοθανάσι/, <δεν γράφω>= /δέγράφο/, <την Φωτεινή> = /τιφοτινί/, <μην ρωτάς> = /μίροτάς/, <μην δέχεσαι> = /μίδέχεσε/, <έναν λαό> = /έναλαό/, <μην σταματάς> = /μίσταματάς/.

4.    Στον ρέοντα προφορικό λόγο, όταν η λέξη που ακολουθεί μια από τις προαναφερόμενες λέξεις αρχίζει από φωνήεν ή στιγμιαίο σύμφωνο <κ, π, τ, γκ, μπ, ντ, τσ, τζ> ή διπλό σύμφωνο <ξ, ψ>. και δεν χωρίζεται από αυτήν με παύση, δηλαδή συναποτελεί με αυτήν ένα και το αυτό εκφώνημα, τότε το τελικό ν όχι μόνο ακούγεται αλλά η συνάρθρωσή του με το ακόλουθο σύμφωνο, συνήθως, επιφέρει αλλοιώσεις στο ένα ή και στα δύο από τα συναρθρούμενα σύμφωνα. Συγκεκριμένα:

α) <ν>+<φωνήεν> = /να/, /νε/, /νι/, /νο/, /νu/ κατά περίπτωση (καμιά αλλοίωση, ούτε στο /ν/ ούτε στο φωνήεν).
π.χ. <τον άνεμο> = /τονάνεμο/, <την Ελένη> = /τινελένι/, <την ημέρα> =/τινιμέρα/, <την είδηση> = /τινίδισι/, <έναν όρκο> = /ένανόρκο/, <τον ουρανό> = /τονuρανό/

β) <ν>+<στιγμιαίο γλωσσοφατνιακό> δηλ. <ν>+{<τ>, <τσ>, <ντ>, <τζ>} = /νd/, /νdζ/, /νd/, /νdζ/ αντίστοιχα (το /ν/ καμιά αλλοίωση, τα άηχα /τ/ και /τσ/ μετατρέπονται σε ηχηρά /d/ και /dζ/, αντίστοιχα.)
π.χ. <μην τολμήσεις> = /μίνdολμίσισ/, <σαν ντουβάρι> = /σάνduβάρι/,<δεν τσουλάει> = /δένdζuλάι/, <την τζαμαρία> = /τινdζαμαρία/.

γ) <ν>+<κ> = /ŋg/ (το γλωσσοφατνιακό /ν/ μετατρέπεται σε ουρανικό - μαλακοϋπερωικό - /?/ ενώ το άηχο στιγμιαίο ουρανικό /κ/ μετατρέπεται στο αντίστοιχο ηχηρό /g/).
π.χ. <δεν καταλαβαίνω> = /δέŋgαταλαβένο/, <μην καπνίζετε> =/μίŋgαπνίζετε/, <τον καφέ> = /τοŋgαφέ/

δ) <ν>+<γκ>/ = /ŋg/ (το γλωσσοφατνιακό /ν/ μετατρέπεται σε ουρανικό /ŋ/ - ενώ το ηχηρό στιγμιαίο ουρανικό /g/ δεν αλλάζει)
π.χ. <τον γκρεμό> = /τοŋgρεμό/, <δεν γκρινιάζω> =
/δέŋgρινιάζο/, <τον Γκρέκο> = /τοŋgρέκο/

ε) <ν>+<π> = /μb/ (το γλωσσοφατνιακό /ν/ μετατρέπεται σε χειλικό - διπλοχειλικό - /μ/ ενώ το άηχο στιγμιαίο διπλοχειλικό /π/ μετατρέπεται στο αντίστοιχο ηχηρό /b/)
π.χ. <δεν πίνω> = /δέμbίνο/, <την παρέλαση> = /τιμbαρέλασι/, <τον Πάπα> = /τομbάπα/

στ) <ν>+<μπ> = /μb/ (το γλωσσοφατνιακό /ν/ μετατρέπεται σε χειλικό - διπλοχειλικό - /μ/ ενώ το ηχηρό στιγμιαίο διπλοχειλικό /b/ δεν αλλάζει)
π.χ. <την μπίρα> = /τιμbίρα/, <δεν μπαίνω> = /δέμbένο/

ζ) <ν>+<ξ> = /ŋgζ/ (το γλωσσοφατνιακό /ν/ μετατρέπεται σε ουρανικό /ŋ/ ενώ και τα δύο άηχα (/κ/ και /σ/ ) που συνθέτουν το <ξ> μετατρέπονται στα αντίστοιχα ηχηρά (/g/ και /ζ/).
π.χ. <δεν ξέρω> = /δέŋgζέρο/, <μην ξοδεύεις> =
/μίŋgζοδέβισ/, <σαν ξύλο> = /σάŋgζίλο/

η) <ν>+<ψ> = /μbζ/ (το γλωσσοφατνιακό /ν/ μετατρέπεται σε χειλικό - διπλοχειλικό - /μ/ ενώ και τα δύο άηχα (/π/ και /σ/ ) που συνθέτουν το <ψ> μετατρέπονται στα αντίστοιχα ηχηρά (/b/ και /ζ/)
π.χ. <την ψείρα> = /τιμbζίρα/, <σαν ψεμα>= /σάμbζέμα/.
Ώστε, συνοψίζοντας:
 
α) το τελικό ν στη συμπροφορά του με το επόμενο εξακολουθητικό σύμφωνο - κατά κανόνα - εξαφανίζεται, ενώ, όταν λέγονται αργά και μία-μία και με έμφαση οι λέξεις, παραμένει γλωσσοφατνιακό /ν/. Επομένως, στη γραφή θα πρέπει να μην παραλείπεται.

β) το τελικό ν στη συμπροφορά του με το επόμενο φωνήεν ή στιγμιαίο σύμφωνο διατηρεί την ρινικότητά του, δηλαδή είτε παραμένει γλωσσοφατνιακό /ν/, είτε μετατρέπεται σε διπλοχειλικό /μ/ είτε μετατρέπεται σε ουρανικό (μαλακοϋπερωικό) /ŋ/.
 
Ταυτόχρονα, όμως, προσδίδει ηχηρότητα στα άηχα σύμφωνα που ακολουθούν (τα άηχα /τ/, /κ/, /π/, /τσ/, /κσ/, /πσ/ μετατρέπονται στα αντίστοιχα ηχηρά /d/, /g/, /b/, /dζ/, /gζ/, /bζ/).