Χαιρετώ όλους για πρώτη φορά και σας επαναφέρω αυτό το θεματάκι, μια και με προβληματίζει αρκετά τον τελευταίο καιρό. Δεν επιθυμώ εδώ να μπω σε κουβέντα κοινωνιολογική, πολιτική ή εκπαιδευτική για τη συγκεκριμένη διαμάχη. Με ενδιαφέρει το ζήτημα καθαρά χρηστικά, στα πλαίσια της λογοτεχνίας (και, συνακόλουθα, της μετάφρασης λογοτεχνίας), και απλά θέλω να παραθέσω μια άποψη και κάποια συμπεράσματα επαυτής, που δεν έχει θιχτεί ως τώρα από,τι είδα. Αφορά στην υπόδειξη του επιτονισμού χρήσει του πολυτονικού σε ένα λογοτεχνικό κείμενο.
Συγκεκριμένα, καταπιάνομαι εδώ και χρόνια με τη λογοτεχνική γραφή. Εκεί είναι που πρωτοείδα την αναμφισβήτητη χρηστικότητα του πολυτονικού --πιο ειδικά, της ταυτόχρονης χρήσης οξείας και βαρείας-- ως μέσου υπόδειξης του επιτονισμού. Ένα απλό παράδειγμα: προφέρετε διαδοχικά τη φράση "αυτός ήταν αγώνας" δίνοντας πρώτα έμφαση στο 'αυτός' και ύστερα στο 'ήταν'. Φανερά, υπάρχει σημασιολογική διαφορά, η οποία σε ένα λογοτεχνικό κείμενο μπορεί να έχει μεγάλη βαρύτητα (μπορεί βέβαια και όχι). Χρησιμοποιώντας το πολυτονικό, υποδεικνύει κανείς τον πρώτο επιτονισμό τονίζοντας το 'αυτός' με οξεία ενώ υποδεικνύει τον δεύτερο τονίζοντας το 'αυτός' με βαρεία. (Θα μπορούσα να σκεφτώ πολύ πιο εύστοχα παραδείγματα, αλλά ελπίζω να έγινα ήδη κατανοητός. δυστυχώς δεν έχω αυτήν τη στιγμή πολύ χρόνο στη διάθεσή μου.)
Οι ενστάσεις σαυτό είναι κάμποσες και βάσιμες.
(α) Μια τέτοια θεώρηση οδηγεί σε μια ανορθόδοξη χρήση της βαρείας (στο προηγούμενο παράδειγμα η βαρεία στο 'αυτός' θα ήταν "λάθος", μια και μετά ακολουθεί η τονιζόμενη 'ήταν').
(β) Υπάρχουν πολλοί άλλοι τρόποι να δηλωθεί ο επιτονισμός χωρίς την χρήση του πολυτονικού (πχ πλαγιογράφηση, αραιογράφηση κλπ).
(γ) Μπορεί να ρωτήσει κανείς, "καλά, αλλά πώς θα δηλώσεις μέσω του τονισμού την έμφαση στο 'αγώνας';"
(δ) Μία τέτοια συστηματική υπόδειξη του επιτονισμού περιορίζει το σημασιολογικό πεδίο του κειμένου, καθώς αποτρέπει τον αναγνώστη από διαφορετικές αναγνώσεις.
(ε) Και ποιος αναγνώστης θα διέκρινε τέτοιες λεπτομέρειες στην τελική;...
Απαντήσεις σαυτές τις ενστάσεις υπάρχουν επίσης κάμποσες και βάσιμες.
(α) Η (ας μου επιτραπεί) 'επιτονισμική' λειτουργία της βαρείας δεν είναι δα και τόσο αφύσικη: αν δεν κάνω λάθος, αυτή ήταν λίγο-πολύ και η αρχική της χρησιμότητα, από τους αλεξανδρινούς.
(β) Η συστηματική, συχνή χρήση λέξεων παχέων, αραιών, πλαγίων ή εντός εισαγωγικών, μπορεί εύκολα να επιβαρύνει το κείμενο σε βαθμό γελοιότητας. στην πραγματικότητα, κανένας έμπειρος λογοτέχνης δεν χρησιμοποιεί τέτοια μέσα συστηματικά, παρά επιδιώκει να τα δηλώνει με κατάλληλα συμφραζόμενα. Εξάλλου, γιατί να μην έχει κανείς στη διάθεσή του περισσότερα μέσα για να δηλώνει κατά βούληση διαφορετικά είδη επιτονισμού (δηλαδή καί το πολυτονικό καί τα λοιπά μέσα);
(γ) Πράγματι, η 'επιτονισμική' λειτουργία του πολυτονικού έχει περιορισμένες δυνατότητες. Αν κανείς ήθελε να την επεκτείνει ώστε να την κάνει πληρέστερη, οπωσδήποτε θα έμπαινε στα χωράφια του πειραματισμού, με αμφίβολο (αν και όχι εξαρχής καταδικασμένο) αποτέλεσμα. Ωστόσο, γιατί να μην χρησιμοποιηθεί έτσι το πολυτονικό (ένα σύστημα, τελικά, οικείο στο αναγνωστικό κοινό των ελληνικών), στο βαθμό που είναι δυνατό;
(δ) Όντως, η συστηματική υπόδειξη του επιτονισμού είναι περιοριστική (όπως είναι και οι χρωματισμοί στη μουσική σημειογραφία). Παρόλαυτά, ούτε ο αναγνώστης δεσμεύεται να εκλαμβάνει κάθε κείμενο όπως του παραδίνεται, ούτε βέβαια και ο συγγραφέας ή ο μεταφραστής να χρησιμοποιεί το πολυτονικό απαρέγκλιτα. Χρησιμοποιεί κανείς ένα εργαλείο εκεί που το νομίζει κατάλληλο.
(ε) Ποιος αναγνώστης αλήθεια θα ήταν αρκετά υποψιασμένος ώστε να βλέπει τέτοιες λεπτομέρειες; Αυτό φυσικά είναι ζήτημα αναγνωστικής ευαισθησίας, δηλαδή ζήτημα αναγνωστικής παιδείας. Η συζήτηση επαυτού αναπτύσσεται κατά τα γνωστά, και, όπως είπα στην αρχή, δεν θάθελα να μπω σε τέτοια κουβέντα εδώ μέσα τώρα.
Τελειώνοντας, θα μενδιέφερε νακούσω τις απόψεις σας γιαυτό το ζήτημα, από τη συγκεκριμένη οπτική γωνία. Συμφωνείτε, διαφωνείτε; Ως αναγνώστες ή ως μεταφραστές, είδατε ποτέ τέτοιες χρήσεις του πολυτονικού;