Φράση και μετάφραση
Δ. Ν. Μαρωνίτης
O τίτλος του μονοτονικού, που ακούγεται φαντάζομαι σαν λογοπαίγνιο, είναι το πιο άβολο υπόλοιπο που άφησε στον επιγραφόμενο το «περασμένο» κιόλας καλοκαίρι, το οποίο μάλλον (και χωρίς το μάλλον) υπήρξε φέτος άκρως προβληματικό. Οι αφορμές είναι πολλές: δημόσιες, προσωπικές, ιδιωτικές. Πρωτεύει πάντως η αγωνία (ή μήπως πρόκειται για καμουφλαρισμένη πρεμούρα;) της ιλιαδικής μετάφρασης, που συνεχίστηκε αδιάκοπα (εντός και εκτός της θερινής διακοπής) με, απειλητικό πάντα, πρότυπο την ιλιαδική φράση. Από κοντά όμως (στην πραγματικότητα από πολύ κοντά) προέκυψε και η διάχυτη μελαγχολία για την καθίζηση της δικής μας αριστεράς (συνασπισμένης και σύρριζης), που μπορεί να οφείλεται, εκτός των άλλων, και στην έκδηλη αμηχανία της να ανανεώσει κάπως την αριστερή της φράση, με την παρέμβαση μιας εξελισσόμενης αριστερής μετάφρασης. Σε απόσταση έστω ασφαλείας ανιχνεύεται η διαμάχη φράσης και μετάφρασης και στα φεστιβαλικά μας πεπραγμένα, με σημείο αιχμής το, ξυνισμένο και ξενιζόμενο, αρχαίο δράμα.
Να πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά, μήπως και βγει κάποιο νόημα από αυτό το τριπλό πάρε δώσε δύο ουσιαστικών, πίσω από τα οποία κρύβεται το, πολύσημο και πολυσήμαντο, αρχαίο ρήμα φράζεσθαι. Το οποίο δυστυχώς εξέπεσε στην τρέχουσα νεοελληνική γλώσσα, αφήνοντας ευτυχώς πίσω του, πολλά και αξιόλογα, παράγωγα και συγγενικά (απλά και σύνθετα), ανάμεσα στα οποία ανιχνεύεται και το εκφράζομαι ως ευπρεπές, κάπου και κάποτε, σήμα ερωτικής συνεύρεσης. Παραμένοντας ωστόσο στα ομηρικά έπη, διαπιστώνεται η γλωσσική του προτεραιότητα, έναντι των, ανύπαρκτων ακόμη, δύο ομόρριζων όρων (φράσις-φράση και μετάφρασις-μετάφραση), που εμφανίζονται στο λεξιλογικό προσκήνιο αργότερα: ο πρώτος μόλις στον Αιλιανό, σημαίνοντας «τον τρόπο ομιλίας, τη φρασεολογία κα το ύφος αφενός· την προφορά και την απαγγελία αφετέρου»· ο δεύτερος στον Πλούταρχο, προσημαίνοντας «τη μεθερμήνευση, την εξήγηση ή και την παράφραση».
Ξαναγυρίζοντας τώρα στο φράζω φράζεσθαι και στα ομηρικά έπη, όπου το ρήμα φαίνεται ήδη θεμελιωμένο, αναγνωρίζονται σχετικώς εύκολα οι βασικές τουλάχιστον σημασίες και χρήσεις του, που κυμαίνονται ανάμεσα στο «δείχνω, διακρίνω-αντιλαμβάνομαι» και στο «συλλογίζομαι, αναλογίζομαι, σκέφτομαι». Εφεξής οι χρηστικές σημασίες πολλαπλασιάζονται. Στο ωφέλιμο πάντα για την, λημματική και ερμηνευτική του, επάρκεια εννεάτομο λεξικό του Δημητράκου, συντάσσονται για το φράζω - φράζομαι δεκαπέντε ερμηνεύματα, για το φράσις-φράση έξι, ανάμεσα στα οποία προέχει η δήλωση για το «εννοιολογικά επαρκές συγκρότημα λέξεων» ή απλούστερα γι΄ αυτό που σήμερα λέγεται «πρόταση». Σ΄ αυτό το λίγο πολύ κατοχυρωμένο γλωσσικά πλαίσιο, στο κέντρο του οποίου εξέχει σημασιολογικά ο στοχαστικός και επικοινωνιακός λόγος, προτείνεται το ζεύγος «φράση-μετάφραση», προκειμένου να εντοπιστούν και να διακριθούν προφανείς και λανθάνουσες σχέσεις ανάμεσα σε δύο βασικές τροπές λόγου: προηγούμενη η μία (φράση), παρεπόμενη η άλλη (μετάφραση)· αυτόνομη και κυριαρχική η πρώτη, ετερόνομη και υπάκουη η δεύτερη- φαινομενικά έστω. Επιμένοντας προς το παρόν στην περιοχή των κειμένων, προπάντων εκείνων που θεωρούνται και επιβάλλονται ως κλασικά και θεωρούνται ανυποχώρητα, η φράση επιστρατεύεται για να δηλώσει την πρωτότυπη (και πρότυπη) γλωσσική μορφή τους, η μετάφραση την εναλλασσόμενη (εξαρχής ευάλωτη) μεταγλώττισή τους. Το γήπεδο του ανταγωνισμού αυτού μεταξύ φράσης και μετάφρασης γίνεται κρισιμότερο, όταν ο διάλογος φτάνει σε παραδείγματα ενδογλωσσικής μετάφρασης. Ο φραστικός λόγος τότε αφορά στην επιχειρούμενη μετάφραση αρχαιοελληνικών κειμένων, προπάντων λογοτεχνικών, κυρίως ποιητικών, όπου η φράση διεκδικεί όχι μόνον χρονική αλλά και αξιολογική προτεραιότητα. Είναι όμως όντως έτσι το πράγμα; Μήπως πρόκειται τελικώς για ιδεολογικού τύπου έπαρση, η οποία συχνά πυκνά ολισθαίνει στην ιδεοληψία; Περί αυτού η παρούσα συζήτηση, η συνέχεια της οποίας προβλέπεται για το επερχόμενο ήδη φθινόπωρο, ως υπόκρουση ίσως της εκθεσιακής αρχηγικής σύγκρουσης στη γενέθλια πόλη, που προσπαθώ, αλλά δεν τα καταφέρνω να την επιθυμήσω. Επείγει ωστόσο ένα γενικότερο και αφελέστερο ερώτημα:
Υπάρχει όντως πρωτογενής και απολύτως ανεξάρτητος φραστικός λόγος, που υποτίθεται ότι τον εκπροσωπούν αποκλειστικώς και τον υπερασπίζονται αυτοδικαίως τα σπουδαία κείμενα της ελληνικής (αρχαϊκής και κλασικής) αρχαιότητας; Μήπως ακόμη και σ΄ αυτήν την περίπτωση η διάκριση φράσης και μετάφρασης είναι λίγο πολύ αυθαίρετη και ελέγχεται επομένως παραμορφωτική, κυρίως για τα ίδια τα κλασικά κείμενα; Η απόκριση την άλλη Κυριακή με κορυφαίο παράδειγμα την ομηρική Ιλιάδα, που με βασανίζει και την βασανίζω τα τελευταία χρόνια, δοκιμάζοντας να συμφιλιώσω τη φράση της με τη μετάφρασή μου.
Πηγή: εφημερίδα Το Βήμα (23 Αυγούστου 2009)
« Last Edit: 20 Sep, 2009, 13:41:58 by wings »
