Θέλω στο παρακάτω σημείωμα (που γράφτηκε κάπως βιαστικά) να συγκεντρώσω μερικές σκέψεις για τη μετάφραση της αγγλικής προστακτικής και για κάποια προβλήματα της ελληνικής προστακτικής. Ευπρόσδεκτη κάθε επισήμανση λάθους ή παράλειψης και κάθε πρόταση για πρακτικές υποδείξεις (tips).
Η αγγλική έχει έναν τύπο προστακτικής, με τον οποίο εκφράζει και (1) το στιγμιαίο ή το άπαξ (ή τέλειο) και (2) το διαρκές ή επανειλημμένο (ή ατελές).
— (1) Write the answer here. Γράψε / Γράψτε εδώ την απάντηση.
(Όπως και με τα υπόλοιπα δεύτερα πρόσωπα της αγγλικής, ο μεταφραστής οφείλει να αποκωδικοποιήσει κατά πόσο πρόκειται για ενικό ή πληθυντικό αριθμό. Εδώ τα προγράμματα μηχανικής μετάφρασης θα σκοντάφτουν πάντοτε.)
— (2) Always write your name in the following order. Γράφε το όνομά σου ή Γράφτε / Να γράφετε το όνομά σας πάντοτε με την εξής σειρά.
Εδώ ένα πρόγραμμα ίσως θα έδινε «Γράφτε» (αν επηρεαζόταν από το always), ο μεταφραστής ωστόσο είναι πιθανότερο να επιλέξει «Να γράφετε». Αν δεν υπάρχει το always ή άλλος εμφανής δείκτης, η επιλογή μεταξύ στιγμιαίου και διαρκούς δυσκολεύει.
(Τα περί προγράμματος μηχανικής μετάφρασης είναι υποθετικά. Το Systran εδώ δίνει «Πάντα γράψτε το όνομά σας στην ακόλουθη διαταγή».:-)
Και στα αγγλικά και στα ελληνικά, η προστακτική έχει μόνο τύπους του β΄ προσώπου. Στα άλλα πρόσωπα έχουμε μη μονολεκτικές διατυπώσεις, όπως Let them eat cake (Ας φάνε παντεσπάνι) ή Let’s not go out tonight (Ας μη βγούμε απόψε) – και εδώ με απασχολεί μόνο το β΄ πρόσωπο.
Η μονολεκτική προστακτική (ο τύπος «πήγαινε» και όχι τύποι όπως «ας πήγαινες») έχει να κάνει με μελλοντικές ενέργειες, αλλά ονομάζουμε τους τύπους «του ενεστώτα» (πρόσεχε) και «του αορίστου» (πρόσεξε) γιατί σχηματίζονται από τα θέματα του ενεστώτα και του αορίστου.
Η επιλογή τύπου ενεστώτα ή αορίστου δεν γίνεται πάντοτε σύμφωνα με το πρότυπο «στιγμιαίο-διαρκές» ή «τέλειο-ατελές». Χρειάζεται ωστόσο σοβαρή μελέτη για να βγουν κανόνες εδώ και δεν έχω διαβάσει πουθενά κάποια ολοκληρωμένη ανάλυση. Παραδείγματα:
— Stop and think. Σταμάτα και σκέψου. (Αλλά: Σταματήστε και σκεφτείτε.)
— Walk faster or we’ll be late. Περπάτα πιο γρήγορα μην αργήσουμε. (Αλλά: Περπατήστε πιο γρήγορα)
— Mind your own business. Κοίτα τη δουλειά σου.
— Never say ‘never’. Ποτέ μη λες ποτέ. Αλλά και: Ποτέ μην πεις ποτέ.
Μπορούμε να αντικαταστήσουμε τον μονολεκτικό τύπο της προστακτικής με «να» (ή «ας») και τύπο της υποτακτικής. Προσοχή με τον πληθυντικό του «αορίστου»:
— Δώστε προσοχή. Να δώσετε προσοχή. (ΟΧΙ «Να δώστε», όπως δεν λέμε «Να δώσε»)
— Βάλτε σκοπό σας. Να βάλετε σκοπό σας.
— Δέστε το καλά. Να το δέσετε καλά.
— Ζήστε τη ζωή σας. Να ζήσετε και να ευτυχήσετε. (ΟΧΙ «Να ζήστε και να ευτυχήστε.»)
Για μερικά ρήματα, ας προσέχουμε και την οριστική, π.χ.
— Γράφτε μου. Να μου γράφετε.
Καλό θα είναι να αποφεύγουμε και το αντίστροφο λάθος, δηλαδή ας μη χρησιμοποιούμε τύπους της υποτακτικής αντί της μονολεκτικής προστακτικής (ίσως παρασυρόμενοι από την καθαρεύουσα). Π.χ.
— Read the instructions carefully. Διαβάστε προσεκτικά τις οδηγίες. (ΟΧΙ Διαβάσετε ή Διαβάσατε)
— Shake well before use. Αναταράξτε καλά πριν από τη χρήση. (ΟΧΙ Αναταράξετε)
Αυτό δεν αποκλείει λόγιους τύπους σε συγκεκριμένες φράσεις, π.χ.
— Σκοπεύσατε πυρ!
— Παύσατε πυρ! («Πάψτε (το) πυρ» ούτε στο Γκουγκλ δεν βρίσκεις.)
— Κλίνατε επί δεξιά!
Οι μονολεκτικοί τύποι της προστακτικής (π.χ. πήγαινε) χρησιμοποιούνται μόνο καταφατικά, για προσταγές ή παρακλήσεις. Αποφατικά (για απαγορεύσεις, αποτρεπτικές υποδείξεις κ.τ.ό.) χρησιμοποιούνται τύποι της υποτακτικής με το «μη», «να μη», «ας μη» (ή «μην» πριν από ήχο φωνήεντος ή τα στιγμιαία σύμφωνα κ, π, τ τα δίψηφα γκ, μπ, ντ, τσ, τζ και τα διπλά ξ, ψ).
Έτσι:
— Μη βάλετε. (ΟΧΙ «Μη βάλτε»)
— Μη γράψετε. (ΟΧΙ «Μη γράψτε»)
— Να μη δώσετε. (ΟΧΙ «Να μη δώστε»)
— Ας μην πάρετε. (ΟΧΙ «Ας μην πάρτε»)
όπως άλλωστε:
— Μη βάλεις. (ΟΧΙ «Μη βάλε»)
Μια και ανέφερα το «μη βάλεις», ας μην ξεχνάμε το πρόβλημα των ρημάτων με το ένα ή τα δύο «λ»: τα δύο «λ» για το διαρκές / ατελές (τύπος ενεστώτα) και το ένα «λ» για το στιγμιαίο / τέλειο (τύπος αορίστου). Π.χ.
— πρβλ. παράβαλε
— Υπόβαλε το βιογραφικό σου σ’ αυτή τη διεύθυνση.
— Μην υποβάλλεις αιτήσεις κάθε τόσο.
— Να τον καταγγείλεις.
— Μην τον διαβάλλεις συνέχεια.
Έχουμε ξανασυζητήσει, νομίζω, την περίπτωση του «χρησιμοποιήστε» (και του «χρησιμοποιείστε», ένα από τα πιο συνηθισμένα λάθη μαζί με το «τηλεφωνείστε»).
Προστακτική αορίστου: Χρησιμοποιήστε, τηλεφωνήστε, σταματήστε, οδηγήστε.
Προστακτική ενεστώτα: Χρησιμοποιείτε, τηλεφωνείτε, σταματάτε, οδηγείτε.
Υποτακτική (αορίστου): Να χρησιμοποιήσετε, να τηλεφωνήσετε, να σταματήσετε, να οδηγήσετε.
(«Χρησιμοποιείστε» σημαίνει «σας χρησιμοποιούν». Και με τους φίλους σας, «τηλεφωνιέστε» κάθε τόσο.)
Έχουμε επίσης πει σε προηγούμενο νήμα ότι είναι λάθος να χρησιμοποιούμε χρονική αύξηση στην προστακτική. Π.χ.
— Επανάλαβέ το. (ΟΧΙ: Επανέλαβε)
— Επίμεινε. (ΟΧΙ: Επέμεινε)
— Σύνδεσέ μας. (ΟΧΙ: Συνέδεσέ μας.)
Γνωστό είναι και το πρόβλημα με το «-τε» και το «-ται». Να θυμόμαστε: «εσείς» με το «–τε» (ενεργητικό) και «αυτός / αυτή / αυτό» με το «–ται» (μεσοπαθητικό). Π.χ.
— Διαβάζετε ό,τι βρείτε μπροστά σας.
— Να διαβάζεται, έτσι; Μην το γράψεις στο πόδι.
— Να χρησιμοποιείτε μόνο ελληνικούς χαρακτήρες.
— Να χρησιμοποιείται μόνο από σας.
Μ’ αρέσει να κρατάω το «πέστε» για το «πέφτω» και το «δέστε» για το «δένω», οπότε:
— Πείτε μου τη διαφορά.
— Πέστε κάτω αμέσως.
— Δείτε πώς γίνεται.
— Δέστε το καλά μη φύγει.
— Βρείτε τη διαφορά. (Το «βρέστε» σάς το χαρίζω.)
Συχνά το τελικό «ε» στον ενικό της προστακτικής αορίστου χάνεται («εκθλίβεται» είναι, νομίζω, η σωστή λέξη) και αντικαθίσταται από απόστροφο όταν ακολουθεί αντωνυμία όπως «το(ν)» κ.λπ. Μην ξεχνάτε τον τόνο:
— Βάλ’ το. (ΟΧΙ: Βάλτο. ΟΥΤΕ: Βαλ’ το.)
— Δώσ’ τη μου. (ΟΧΙ: Δώστη μου.)
Υπάρχει περίπτωση να αλλάξει το τελικό σύμφωνο:
— Ρίχ’ τα. (ΟΧΙ: Ρίχτα.)
— Κόφ’ το. (ΟΧΙ: Κόφτο.)
(Από την άλλη, να θυμίσω ότι δεν βάζουμε τόνο στο «Πες το», ούτε καν στο «Πιες το».)
Τι κάνουμε με το please; Να θυμίσω, πρώτα, ότι το «(σε / σας) παρακαλώ» πρέπει να χωρίζεται με κόμματα.
— Έναν καφέ, παρακαλώ!
— Παράγγειλέ μου, σε παρακαλώ, έναν καφέ.
— Να μην το ξαναπείς, σε παρακαλώ.
Αλλά:
— Σε παρακαλώ να μην το ξαναπείς.
— Σε παρακαλώ, να μην το ξαναπείς. («Διαβάστε» τη διαφορά. Το πρώτο είναι σαν το «Σας παρακαλούμε να παραμείνετε στις θέσεις σας»)
Ωστόσο, τα πολλά please στα διάφορα εγχειρίδια κ.λπ. συνήθως τα παραλείπω, π.χ.
— Please read the instructions carefully. Διαβάστε προσεκτικά τις οδηγίες.
Αλλιώς, λέω:
— Σας παρακαλούμε να διαβάσετε (ΟΧΙ «να διαβάστε»).
Σε άλλες περιπτώσεις μπορούμε να πούμε:
— Διαβάστε, σας παρακαλώ / παρακαλούμε, (Εδώ «Διαβάστε» και κόμματα.)
Αυτά τα λίγα. Και βαράτε (ή βαρέστε) ελεύθερα. Κι αν έχετε απορίες, ντομάτες δεν ρίχνουμε. (Τις άσχετες φλυαρίες, ωστόσο, θα τις στέλνω σε άλλο νήμα. Τι διάολο, ένα μοδερατοριλίκι το έχουμε, ας το χαρούμε.)
Όταν θα ολοκληρωθούν οι διορθώσεις, προσθήκες, παρεμβάσεις κ.λπ., θα φτιάξω κι ένα ωραίο PDF για πάσα χρήση.