ΙΔΕΕΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ
«Όλη η ανθρώπινη ιστορία μέχρι σήμερα δεν ήταν παρά μια διαρκής και αιμοσταγής θυσία εκατομμυρίων φτωχών ανθρώπινων όντων σε κάποια αμείλικτη αφαίρεση: Θεό, Πατρίδα, Κρατική Ισχύ, Εθνική Ευημερία, Ιστορικά Δικαιώματα, Πολιτική Ελευθερία, Δημόσιο Συμφέρον».
M. Bakounin
(«Θεός και Κράτος», εκδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη, 2η έκδ., σελ. 66).
Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής
Σε οποιαδήποτε δημόσια συζήτηση ο ιδεολόγος έχει το επάνω χέρι: αυτός είναι ο ανιδιοτελής, ο άνθρωπος των υψηλών ιδανικών και των μεγάλων στόχων, ο λάτρης του αιωνίου και του διαρκούς, ο κάτοχος του τεκμηρίου της αγαθής προαίρεσης, ο εισαγγελέας και μαστιγωτής της μικροπρέπειας που κατατρύχει το πλήθος που ενασχολείται με τις λεπτομέρειες της καθημερινής πραγματικότητας. Ποιος μπορεί να έχει αντίρρηση;
Καταρχήν κανείς. Το να βάλλει κάποιος εναντίον αυτών των υψηλών ιδεών ισοδυναμεί με ομολογία ευτέλειας. Όταν όμως δει τις Μεγάλες Αφαιρέσεις επί το συγκεκριμένο έργο δικαιούται να εγείρει δημοσίως τις αμφιβολίες του: παντού όπου οι Μεγάλες Ιδέες ανέλαβαν να «εξυψώσουν» την ταπεινή καθημερινότητα, προέκυψαν απολυταρχικά καθεστώτα και γενικευμένες καταπιέσεις. Αυτό δεν μπορεί να οφείλεται μόνο στην αδυναμία των ανθρώπων να «υλοποιήσουν» τα ιδανικό τους. Ίσως να σχετίζεται περισσότερο με την ίδια τη φύση των μεγάλων ιδεών: όσο πιο απόλυτη είναι μια Ιδέα, τόσο πιο απολυταρχικά εκδηλώνεται.
Τα ιδεώδη τους οι άνθρωποι τα τροφοδοτούν με ό,τι καλύτερο έχουν οι ίδιοι. Όσο όμως μεγαλώνουν εκείνα, τόσο μικραίνουν οι ίδιοι. Όσο καταξιώνονται οι Αξίες, τόσο απαξιώνονται οι άνθρωποι. Όσο διογκώνονται τα είδωλα, τόσο συρρικνώνονται οι λάτρεις τους. Οι Μεγάλες Αφαιρέσεις απαρτίζονται απ’ αυτό που αφαιρούνται από τους συγκεκριμένους ανθρώπους, αφήνοντας τους λειψούς και ασήμαντους: «όσο μεγαλύτερη γίνεται η θεότητα, τόσο πιο μίζερη γίνεται η ανθρωπότητα» (1)
Δεν είναι τυχαία η ευθεία αναλογική σχέση Ιδεών και Ανθρωποθυσιών (από την αυτοθυσία μέχρι την πολύ ευκολότερη θυσία των άλλων). Όπως παρατήρησε κάποτε ο Κέσλερ, τα μεγαλύτερο εγκλήματα δεν έχουν γίνει από διεστραμμένους εγκληματίες για την εξυπηρέτηση ιδιοτελών σκοπών. Έγιναν από ιδεολόγους στο όνομα υψηλών ιδανικών. Καμιά επιμέρους αξία δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτό που αποτελεί τη μεγαλύτερη για μας Αξία. Τίποτε το σχετικό δεν μπορεί να ζυγίζει περισσότερο από το Απόλυτο. Αν αυτό είναι που δίνει το νόημα στη ζωή μας, εύκολα μπορούμε να δώσουμε και τη ζωή μας γι’ αυτό. Επιλογή μας, που έχουμε κάθε δικαίωμα να κάνουμε. Το να τάζουμε όμως τη ζωή μας στην υπηρεσία μιας μεγάλης Ιδέας, μας επιτρέπει να τάζουμε σ’ αυτήν και τη ζωή των άλλων. Η «ιδεοτέλεια» μάς απαλλάσσει από την κατηγορία της ιδιοτέλειας. Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Και ο ιερός σκοπός αφαιρεί κάθε αίσθημα ενοχής απ’ αυτόν που στο όνομά του διαπράττει εγκλήματα. Άλλωστε, οι αντίπαλοι του Καλού δεν μπορεί, σύμφωνα με αυτήν τη λογική, παρά να είναι αντιπρόσωποι και όργανα του Κακού. Ο πιστός ενοχές έχει κυρίως όχι γι’ αυτό που έκανε για την Πίστη του, αλλά γι’ αυτά που δεν μπόρεσε ακόμη να κάνει. Οι άσαρκες ιδέες τρέφονται κυρίως με σάρκες, είτε των ίδιων των πιοτών τους είτε των απίστων εχθρών τους. Τα φοβερά εγκλήματα που έγιναν τα τελευταία χρόνια στα Βαλκάνια στο όνομα της Πατρίδας και της θρησκείας δείχνουν πόσο καίριες είναι ακόμη οι προειδοποιήσεις των αντιεξουσιαστών φιλοσόφων του 19ου αιώνα για τις «...ανελέητες αφαιρέσεις που, σαν πραγματικοί βρικόλακες της ιστορίας, πάντοτε τράφηκαν με ανθρώπινο αίμα» (2).
Δεν είναι, ίσως, ανεξήγητο το ότι πατέρες αυτών των βρικολάκων είναι συχνά οι φιλόσοφοι. Δεν είναι τυχαίο το ότι ο φιλόσοφος που εισήγαγε τη θεωρία των Ιδεών, ο Πλάτωνας, ήταν εχθρός του ειδικού, του συγκεκριμένου, του ατομικού, της ποικιλίας και εντέλει της ίδιας της ζωής. Ήταν ο κατ’ εξοχήν θιασώτης του γενικού, του απολύτου, του συγκεντρωτικού. (Αυτό όμως ανοίγει ένα άλλο μεγάλο θέμα ή μια άλλη μεγάλη πληγή - τα μεγάλα θέματα είναι και μεγάλες πληγές - στο οποίο θα επανέλθουμε).
Ο κίνδυνος του απολυταρχισμού και της βίας είναι, λοιπόν, εγγενής στην προσήλωση στις μεγάλες απόλυτες ιδέες. Μία μόνο είναι η Ιδέα που μας προφυλάσσει από τη διολίσθηση στον κίνδυνο αυτόν: η πίστη στον άνθρωπο. Αυτόν πρέπει να τοποθετήσουμε στο βόθρο της Απόλυτης Αξίας. Όχι τον Άνθρωπο με κεφαλαία - μία ακόμη επικίνδυνη αφαίρεση - αλλά τον απλό, τον ταπεινό, τον καθημερινό, τον οποιονδήποτε άνθρωπο με σάρκα και οστά. Ένα Δικαίωμα μόνον υπάρχει, το δικαίωμα να καθορίζει κανείς ελεύθερα τη μικρή ζωή του. Αυτό συμπυκνώνει όλα τα άλλα: το δικαίωμα να επιλέγει τη θρησκεία, την εθνότητα, την ταυτότητα που ο ίδιος επιθυμεί.
ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ
1. M. Bakounin, ό.π., σελ. 59.
2. M. Bakounin, ό.π., σελ. 66.
* Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος 407, Μάης 2000, του περιοδικού «Διαβάζω».