Όταν κάνω συζητήσεις για λεξικογραφία, διατυπώνω την άποψη ότι ο λεξικογράφος πρέπει συχνά να καταθέτει μεταφράσματα σε τρία διαφορετικά επίπεδα: (1) τον επίσημο ή προτεινόμενο όρο, (2) τη φλύαρη ερμηνευτική απόδοση και (3) την απόδοση που ταιριάζει στον υποτιτλισμό. Ποια διαφορά υπάρχει σ’ αυτά τα τρία επίπεδα; (1) Ο όρος είναι συνοπτικός, συχνά αντιστρέψιμος και απευθύνεται σε ειδικούς. Στο ευρύ κοινό μπορεί να είναι παντελώς άγνωστος. (2) Σε ερμηνευτικό επίπεδο έχουμε την εκλαΐκευση του όρου, την επεξήγηση, και ο μεταφραστής μπορεί να θεωρήσει σκόπιμο να χρησιμοποιήσει και τα δύο (όρο και ερμηνευτική απόδοση) με κάποιον τρόπο. (3) Ο υπότιτλος, ο όρος του τίτλου της εφημερίδας, επιβάλλει γλώσσα. Θέλουμε να είναι σύντομος και σχεδόν αυτονόητος επειδή ακουμπά σε κάτι ήδη γνωστό.
Υπάρχουν και άλλα επίπεδα: το αμετάφραστο και απλώς μεταγραμμένο, π.χ. αυτά που λέμε για τους όρους του γκολφ, που μπορεί να είναι και αυτό που χρησιμοποιούμε στο επίπεδο (1), π.χ. κουάρκ. Ή το λανθασμένο αλλά αποδεκτό, που συχνά υπάγεται στην κατηγορία (3), π.χ. η μαζορέτα για την cheerleader.
Γι’ αυτό το λόγο πολλές φορές μπορεί να προτείνω μια μετάφραση και να θέλω να μπει στο γλωσσάρι, χωρίς να σημαίνει ότι αυτό θα χρησιμοποιούσα στη συγκεκριμένη μετάφραση. Ο μεταφραστής που ρωτάει θα χρησιμοποιήσει τη μετάφραση που αυτός θέλει (1) γιατί δική του είναι η δουλειά και την κάνει ό,τι θέλει, (2) γιατί αυτός έχει καλύτερη αίσθηση όλων των ειδικών περιστάσεων του κειμένου και (3) γιατί θα κρίνει με το δικό του αισθητήριο και τις δικές του γνώσεις, άρα και με το δικαίωμά του να κάνει λάθος, το οποίο λάθος να γίνει καλύτερα δεκτό από τους αναγνώστες του. Π.χ. μπορεί να φωνάζω ότι η σωστή λέξη είναι «σειραϊκός» αλλά ο μεταφραστής να μην το έχει ακούσει ποτέ και να προτιμήσει να βάλει «σειριακός» (βλ. παραπάνω, «λανθασμένο αλλά αποδεκτό») και να το δεχτεί ο αναγνώστης του, ενώ θα αντιδρούσε στο «σειραϊκός».
Σ’ αυτούς τους προβληματισμούς, το “no-fault divorce” ταιριάζει γάντι. Υπάρχει αρκετή τεκμηρίωση που λέει ότι δεν είναι «συναινετικό διαζύγιο» (είναι όμως στη Νέα Υόρκη). Ο όρος «διαζύγιο χωρίς υπαιτιότητα» δεν εμφανίζεται σε κάποια έγκυρα κείμενα και προφανώς δεν τον είχε ακούσει κανείς μας ως τώρα. Εδώ, στο συγκεκριμένο επεισόδιο, στη διάρκεια μιας στιχομυθίας, «η σύζυγος ζητάει διαζύγιο για τους λόγους που τεκμηριώνει, και ο σύζυγος δέχεται να χωρίσουν».
Η σωστή (κατά τη γνώμη μου) εγγραφή σ’ ένα λεξικό θα έπρεπε να είναι:
(ΗΠΑ) διαζύγιο χωρίς υπαιτιότητα, διαζύγιο που δεν έχει ως νομική βάση την υπαιτιότητα, (σε ελεύθερη απόδοση ή στη νομοθεσία ορισμένων Πολιτειών) συναινετικό διαζύγιο.Έχουμε δηλαδή (1) συνοπτικό και αντιστρέψιμο (προτεινόμενο) όρο, (2) ερμηνευτική απόδοση και (3) συνοπτική απόδοση, ενδεχομένως λανθασμένη, για το τηλεοπτικό κοινό.
Πού διαφωνώ με όσα εκτέθηκαν ως τώρα:
Προσωπικά όμως, θα κρατούσα τη "μαγεία" του αμερικάνικου φιλμ γιατί ο Έλληνας που θα το δει περιμένει να "αισθανθεί" τη διαφοροποίηση, ειδικά όσον αφορά κοινωνικής και νομικής φύσεως στοιχεία.
Ο βαθμός της «μαγείας» που μπορεί να μεταφερθεί στο τηλεοπτικό κοινό είναι αποκλειστικά στην κρίση του μεταφραστή. Σε άλλο ποσοστό θα φορτώσει με επιστημονικούς όρους ένα ντοκιμαντέρ του Animal Planet, σε άλλο το Ally McBeal ή το L.A. Law και σε άλλο ένα κοινό sitcom. Όσο σωστός κι αν είναι ένας όρος, ο μεταφραστής πρέπει να λάβει υπόψη του τους χρόνους του, το σημείο στο οποίο θα πέσει ο όρος (αν έχει δηλαδή το χρόνο ο θεατής να «επεξεργαστεί» τον όρο ή θα πάει εντελώς στράφι, way over his head) κ.ο.κ.
Συμφωνώ δηλαδή με τη διάσταση της «μαγείας», αλλά προτιμώ να την αφήνω στη μεζούρα του υπεύθυνου για τη μετάφραση.
Διαφωνώ πολύ περισσότερο με την προσέγγιση στο ερώτημα και την όποια ένταση δημιουργήθηκε χωρίς λόγο. Παραθέτω τι έγραψε σε κάποια σημεία η Δεινομάχη:
1. Περί διαζυγίου ο λόγος. Είναι το λεγόμενο συναινετικό διαζύγιο ή κάνω λάθος; [Είναι ή δεν είναι; Καμιά άλλη πληροφορία.]
2. να καταλήξουμε στην πιο έγκυρη απόδοση [«Έγκυρη»; Τι θα πει «έγκυρη»;]
3. [Διαφωνούμε] στο γεγονός ότι ο όρος "διαζύγιο χωρίς υπαιτιότητα" δεν υφίσταται πουθενά, απ' όσο έχω ψάξει, και μ' ενδιαφέρει να είμαι σωστή στην απόδοση.
4. δεν διαχωρίζω το κείμενο που έχω προς επεξεργασία σε τηλεοπτικό ή νομικό
5. το αντικείμενο που πραγματεύεται η ταινία άπτεται της σύγχρονης πραγματικότητας και αφορά νομικούς όρους
6. Τα κριτήρια με τα οποία μεταφράζουμε -γενικότερα νομίζω- αφορούν κυρίως το context του κάθε όρου που συναντάμε στη διάρκεια της επεξεργασίας.
7. Στη διάρκεια του εν λόγω διαλόγου, λοιπόν, το ζευγάρι μετά από έναν οικογενειακό εορτασμό για τη Γιορτή της Μητέρας καταλήγει σε έναν καβγά. Η σύζυγος ζητάει διαζύγιο για τους λόγους που τεκμηριώνει, και ο σύζυγος δέχεται να χωρίσουν. Αυτό, λοιπόν, αν δεν είναι συναινετικό διαζύγιο, τι άλλο θα μπορούσε να είναι;;;
8. Το ζευγάρι, στο διάλογό του, δεν χρησιμοποιεί πουθενά νομική ή άλλου είδους ορολογία, όσον αφορά στο διαζύγιο.Λέω τώρα εγώ:
Ή ψάχνουμε για την «έγκυρη απόδοση», ασχέτως του αν το κείμενο είναι «τηλεοπτικό ή νομικό», αφού το αντικείμενο της ταινίας «αφορά νομικούς όρους»,
ή
Μας ενδιαφέρει το “context”, το γεγονός ότι το ζευγάρι ΔΕΝ χρησιμοποιεί νομική ορολογία και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο σύζυγος συναινεί.
Έχει σημασία πώς θέτουμε ένα ερώτημα, έτσι ώστε να είναι συνοπτικές οι διαδικασίες και να μην κοντραριζόμαστε χωρίς λόγο. Π.χ.
Ερώτηση: Σε ταινία, ένα ζευγάρι μετά από έναν οικογενειακό εορτασμό, καταλήγει σε χοντρό καβγά. Η σύζυγος ζητάει no-fault divorce για λόγους που τεκμηριώνει, και ο σύζυγος δέχεται να χωρίσουν. Να το πω «συναινετικό διαζύγιο»;
Απάντηση: Ναι. Σε νομικό κείμενο θα πρότεινα τον όρο «διαζύγιο χωρίς υπαιτιότητα» (εξήγηση, τεκμηρίωση). Αλλά στο συγκεκριμένο κείμενο δεν χρειάζεται να δώσεις τον νομικό όρο γιατί μπορεί να νομίζουν ότι δεν έχεις ξανακούσει το συναινετικό διαζύγιο (άσε που μπορεί να είναι και Νεοϋορκέζοι).
Ερωτώσα: Ευχαριστώ, παιδιά.End of story.
Δεν χρειάζεται να πει καν ο ερωτών τι χρησιμοποίησε τελικά στο κείμενό του, ούτε τους λόγους που προτίμησε το Α ή το Β. Μπορεί βέβαια ο ερωτών ή οποιοσδήποτε άλλος να πει ότι ο προτεινόμενος νομικός όρος είναι λανθασμένος για νομικό κείμενο διότι
(και ακολουθεί τεκμηρίωση).
Φλυάρησα, αλλά θέλω να πω ότι εδώ μέσα πρέπει με τον τρόπο που γράφουμε (1) να βοηθάμε την επιστήμη της μετάφρασης σε όλα τα επίπεδα και σε όλες τις διαστάσεις και (2) να διατηρούμε τις καλές μας σχέσεις γιατί δεν έχουμε να χωρίσουμε τίποτε.
