Σονέτα William Shakespeare, μετάφραση Βασίλης Ρώτας, Βούλα Δαμιανάκου, Επικαιρότητα, 1975
Πολλά από τα σονέτα σε δίγλωσση μορφή εδώ
William Shakespeare → Ουίλιαμ Σαίξπηρ, Γουίλιαμ Σαίξπηρ, Ουίλιαμ Σέξπιρ, Γουίλιαμ Σέξπιρ, Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, Γουίλλιαμ Σαίξπηρ, Γουλιέλμος ΣαιξπήροςΕΙΣΑΓΩΓΗΕκτός από τα σαράντα πέντε πρώτα που τα έκαμαν από κοινού ο Βασίλης Ρώτας και η Βούλα Δαμιανάκου, τα σονέτα τα μετάφρασε ο Βασίλης Ρώτας. Με τη μετάφραση τους ασχολήθηκε σ’ όλο το μάκρος της εφτάχρονης δικτατορίας. Καταγινόταν μ’ αυτά σε ώρες «σχολής», σ’ εκδρομές, στο λεωφορείο, ή και στο σπίτι όταν έβρισκε ελεύθερο χρόνο. Τις δυο τελευταίες βδομάδες, πριν απ’ το εγκεφαλικό επεισόδιο που του έφερε τον θάνατο, ανάμεσα 8 και 20 Μαΐου, ο Βασίλης Ρώτας έκαμε τον τελευταίο έλεγχο και διόρθωση στα σονέτα και υπαγόρεψε μια τελευταία αντιγραφή, χωρίζοντάς τα σε στροφές, ενώ σ’ όλες τις προηγούμενες αντιγραφές είχε ακολουθήσει το αγγλικό κείμενο. Είχε αρχίσει να γράφει την εισαγωγή, αλλά δεν πρόφτασε να την τελειώσει. Επίσης δεν πρόφτασε να κάμει τις σημειώσεις που ακολουθούν στο τέλος κάθε έργου. Αυτή ήταν η τελευταία πνευματική εργασία του.
Θεωρήσαμε χρέος και προς τον Βασίλη Ρώτα και προς τον αναγνώστη να προτάξουμε εδώ ξεχωριστά αυτό το μισοτελειωμένο και τελευταίο του κείμενο.
«Το σονέτο είναι σχήμα στιχουργημένου λόγου με θέμα ιδιαίτερα ατομικό, ερωτικό, αλλά και γνωμικό ή και γενικότερα με λυρική διάθεση και τόνο εκμυστηρευτικά εκφρασμένο. Η μορφή του τυπική: δυο τετράστιχα με τις ίδιες ρίμες αβαβ αβ αβ ή αββα αββα βααβ και δυο τρίστιχα γδγ δγδ ή και γδγ εδε. Οι ρίμες μπορούν να ’ναι πιο ελεύθερες, αλλά οι δεκατέσσεροι στίχοι το βασικό σχήμα.
»Το ποιητικό αυτό είδος άνθισε στον μεσαίωνα ιδιαίτερα. Όλοι τότε έγραφαν σονέτα, και τα ελάμπρυναν μεγάλοι Ιταλοί ποιητές, όπως ο Δάντης, ο Πετράρχης, ο Μιχαήλ Άγγελος και βέβαια ο Σαίξπηρ, που έχουν διασωθεί ως εμάς 154 σονέτα του, όλα σχεδόν στο σχήμα τρία τετράστιχα κι ένα δίστιχο στο τέλος σαν συμπέρασμα ή επιμύθιο, καθένα με διαφορετικές ρίμες, ήτοι αβαβ γδγδ εζεζ ηη.
»Το έργο αυτό, αυτά τα 154 σονέτα του Σαίξπηρ, δεν ήταν καθόλου εύκολη εργασία, για τον μεταφραστή. Το κείμενο της μετάφρασης πρέπει πριν απ’ όλα να ’ναι κείμενο ωραίο καθαυτό, να ’χει τις χάρες λόγου σωστού, καθαρού, ωραίου· συνάμα να προβάλλει το νόημα, το ύφος και τις χάρες του κειμένου από τη γλώσσα που ’χει μεταφράσει. Αυτό κατορθώνεται κάπως όταν ο μεταφραστής είναι ο ίδιος μάστορης, και στη γλώσσα τη δικιά του, σ’ αυτή που μεταφράζει το ξένο κείμενο, και στην ειδικότητα του συγγραφέα του, και συγγενής ή οικείος με το ύφος και την ιδιορρυθμία του.
»Η απόδοση συνάμα της ουσίας και της μορφής είναι δυσκολότατο εγχείρημα, η γλωσσική διαφορά είναι τέτοια που δε γίνεται να χωρέσουν τα ίδια τα νοήματα σε ίδιον αριθμό και λέξεων και συλλαβών, αφού το πλείστον οι αγγλικές λέξεις είναι μονοσύλλαβες κι οι ελληνικές πολυσύλλαβες. Όπως κι αν γυρίσουμε την έκφρασή μας δε μπορούμε να στριμώξουμε σε μια συλλαβή το νόημα «man» που ’ναι μονοσύλλαβο, ενώ το αντίστοιχο «άνθρωπος» είναι τρισύλλαβο, για να οικονομήσουμε το μάκρος του στίχου. Για ν’ αποδώσουμε πάλι την ουσία, που ’ναι πνευματική χαρά τόσο πιο μεγάλη όσο πιο πιστή είναι η απόδοση, αδιαφορώντας για τη μορφή, είναι κάπως σαν ν’ αμελούμε σπουδαίον συντελεστή της ποίησης αυτής, αφού έχουμε σονέτα με αυστηρές γραμμές κατασκευής».
Τα σονέτα αυτά θεωρούνται περίφημα, προπάντων για την εκφραστική τους τέχνη, τη μεστή ομορφιά, το ερωτικό αίσθημα που το καθαγιάζουν οι πιο υψηλοί, αδροί και μελίπνοοι τόνοι κι η πιο εξαίσια χάρη, που μόνον ίσως η Σαπφώ απ’ τους παλιούς κι ο Σαίξπηρ από τους νεότερους έχουν επιτύχει.
Εδώ, σε τούτη την ερωτική ποίηση, τόσο ανυμνείται κι εξιδανικεύεται ο Έρωτας από την ποιότητα που του δίνει ο ποιητής ανυψώνοντάς τον σε ανώτατη μορφή αγάπης, ολότελα ανιδιοτελή, χωρίς όρους και ανταλλάγματα, όλο συγκατάβαση, κατανόηση, συγνώμη κι ανησυχία για το αντικείμενο της λατρείας, έτοιμη όχι μόνο να συχωρέσει παρά και να ζητήσει συχώρεση για ό,τι του ’φταιξε ο αγαπημένος, ώστε να συναγωνίζεται ακόμη και τη μητρική αγάπη στην πιο υψηλή της έκφραση. Τόσο πανανθρώπινη, παγκόσμια θα λέγαμε, πνευματικότητα παίρνει εδώ, που φαίνεται καθαρή λατρεία του Ωραίου ως υπέρτατης αξίας της ζωής. Απ’ αυτή την άποψη έχουν δίκιο πολλοί κριτικοί που την ερωτική ποίηση τω σονέτων του Σαίξπηρ τη θεωρούν υπέροχη σε παγκόσμια κλίμακα, ακόμη ανώτερη κι απ’ τη λατρεία του Δάντη στο τρίτο μέρος της Κωμωδίας του.
Έτσι η τάση από μερικούς να χαρακτηρίσουν τον Σαίξπηρ ομοφυλόφιλο ή και παιδεραστή, επειδή η αγάπη που εξυμνεί στα περισσότερα από τα σονέτα του αφορά σε άντρα, έναν ωραίον νέο, είναι νομίζουμε προσπάθεια μικρόχαρη που πάει να μεταθέσει την ουσία αυτής της ποίησης σε χώρους αισθησιακούς μάλλον παρά αισθητικούς, πράγμα που είναι νοθεία της κριτικής που χάνει από τη θέα της το μέγεθος και το μεγαλείο της γνήσιας πνευματικής δημιουργίας.
Πρέπει να παραδεχτούμε πως πλάι στη σοβαρή δουλειά που κάνουν πολλοί ερευνητές και μελετητές σχετικά με το έργο των μεγάλων της Τέχνης, μπερδεύονται κι ένα είδος «φιλόλογοι», που αντί να ριχτούν στην έρευνα και στη μελέτη για ν’ ανακαλύψουν και να φέρουν στο φως νέα τυχόν στοιχεία που η τέχνη έχει να μας αποκαλύψει, αντίθετα ρίχνονται με μανία στην ιδιωτική ζωή των ανθρώπων της Τέχνης, στα πάθη τους, στους έρωτές τους, στα κουσούρια τους, κι αν δε βρουν αληθινά, φτιάνουν ψεύτικα, καμουφλάροντάς τα με σοβαροφανείς αλλά αυθαίρετες και προκατασκευασμένες για την περίσταση ερμηνείες. Είναι, θα λέγαμε, είδος έμποροι ή πλασιέδες, που αντί για τη χαρά και την απολαβή της τέχνης προσφέρουν στην πελατεία τους τ’ απόβλητα και τα διαλλάγια της. Ίδια και στην περίπτωση του Σαίξπηρ προσπαθούν μ’ εκατοντάδες μουντζουρωμένες σελίδες να μας πουν πως το μόνο που ενδιαφέρει να πληροφορηθούμε είναι αν ήταν ο Σαίξπηρ ομοφυλόφιλος.
Ο Σαίξπηρ τα λέει όλα, δεν κρύβει τίποτα, καμιάν απ’ όποιες αλήθειες αποκόμισε από τα βιώματά του, κι αυτό αποδείχνεται απ’ όλο του το έργο κι από τα ίδια τα σονέτα. Με τα σονέτα, κι ας είναι ποίηση «ιδιωτική», ο ποιητής σαν να κάνει περίληψη όλου του έργου του, της κοσμοθεωρίας του. (Ας προσέξει ο αναγνώστης ιδιαίτερα τα σονέτα 66, 77, 95, 116, 121, 129, 144, 151.) Μάλιστα το σονέτο 66, που είναι το απόσταγμα της κρίσης του ποιητή για τ’ ανθρώπινα, λέει τα ίδια που λέει στον περίφημο μονόλογό του ο Άμλετ (πράξη τρίτη, σκ. 1), που είναι η πιο άγρυπνη και αγωνιώδης συνείδηση σ’ όλο του το έργο. Μερικά σονέτα είναι στοχασμοί από ονειροπόληση ή ρεμβασμό, άλλα σκέτα πνευματικά παιχνίδια, όλα ωστόσο, κι αν τυχόν η αφορμή τους δεν είναι παρά κίνημα του νου, έχουν τη χάρη της γνησιότητας και όσον αφορά στην πραγματογνωσία και όσον αφορά στην ποιητική τέχνη.
Πολλά έργα του Σαίξπηρ (
Ο Έμπορος της Βενετίας, Πολύ Κακό για Τίποτα) και τα ίδια τα σονέτα γνώρισαν κατά καιρούς πολλές περιπέτειες. Τα σονέτα, ποίηση intimate (οικεία), που στην αρχή κυκλοφορούσαν μόνο σε στενούς φιλικούς κύκλους, όταν η φήμη του ποιητή μεγαλώνει και κάνει ενδιαφέροντα όλα όσα αφορούν στο πρόσωπό του, βγαίνουν δημόσια και κινούν το κοινό ενδιαφέρον ακόμη και για την ιδιωτική του ζωή, για όλα όσα τρέφουν συνήθως το κουβεντολόι αργόσχολων. Στην αρχή, ζώντας ακόμη ο ποιητής, δημοσιεύτηκαν πειρατικά κάνα- δυο, τα πιο σκανταλιάρικα, έπειτα περισσότερα, μαζί και αρκετά ξένα που του τα ’χαν «υιοθετήσει». Αλλά, επειδή όπως λέει κι ο ποιητής: «η αλήθεια στο τέλος θα φανερωθεί», έπειτα από μόχτους, προσπάθειες κι έρευνες των εραστών της τέχνης, έχουμε αυτό το θαυμάσιο αποτέλεσμα, τα 154 σονέτα στη σημερινή τους μορφή.
Δεκέμβρης 1977
ΒΟΥΛΑ ΛΑΜΙΑΝΑΚΟΥ