Τα πάθη των αρχαίων λέξεων, Ομωνυμία, ασθενείς λέξεις και άλλοι παράγοντες κατά τη μετάβαση από την
αρχαία στη νέα ελληνική (Werner Voigt)
Περίληψη
Η παρούσα εργασία έχει σκοπό να δείξει τη σημασία δύο ενδογλωσσικών παραγόντων, δηλαδή της ομοηχίας και της ασθενούς φθογγικής υπόστασης που θεωρούνται ότι κατέστησαν αιτίες υπεύθυνες για την απώλεια τόσων αρχαίων ελληνικών λέξεων. Για τις λατινογενείς γλώσσες, τα αγγλικά και άλλες γλώσσες υπάρχουν αξιόλογες έρευνες. Η ανασκόπηση των σχετικών μελετών που έγιναν μέχρι σήμερα επιβεβαιώνουν ότι προφανώς δεν έγινε καμιά συστηματική προσπάθεια για να αξιοποιηθεί αυτός ο τομέας στην ιστορία της ελληνικής και ιδίως της νεοελληνικής δημοτικής. Η γλώσσα που εξετάζουμε σ´αυτό το βιβλίο είναι μάλλον ιστορικό πλέον φαινόμενο που απλουστεύσαμε επίτηδες και μας απασχολεί κυρίως στη μορφή του πριν πλουτιστεί σε μεγάλη έκταση από το λόγιο λεξιλόγιο. Περιοριζόμαστε κυρίως στην εποχή έως τον αγώνα του 1821. Αυτή η πιο ομοιογενής εμφάνιση της δημοτικής γλώσσας επιλέγεται ως βάση επειδή προέκυψε από φυσική εξέλιξη της προφορικής γλώσσας. Η έρευνά μου βασίζεται στην άποψη ότι αυτή η γλώσσα προβάλλει σαφέστερα τις υποκείμενες φωνολογικές και συντακτικές δομές, μαζί με τις λεκτικές αλλαγές στον κορμό του βασικού λεξιλογίου. Μολαταύτα δεν μπορούμε ν’αρνηθούμε ότι η σύγχρονη μορφή της νεοελληνικής διαφέρει σε μεγάλο βαθμό επειδή είναι αποτέλεσμα συγχώνευσης των παραδόσεων της ζωντανής προφορικής γλώσσας και της λόγιας καθαρεύουσας. ΄Ετσι δημιουργήθηκε μια καινούργια μιχτή γλώσσα που δανείζεται ελεύθερα λέξεις και μεταφραστικά δάνεια από δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες ακόμα και για τομείς της σύγχρονης ζωής λέξεις από το αρχαίο ελληνικό λεξιλόγιο ή από τις ρίζες του τελευταίου. Ας σημειωθεί ότι το ίδιο “υλικό” είναι σε χρήση και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες.´Ετσι, παραδείγματος χάριν, δημοσιογραφικά κείμενα μπορούν να περιλαμβάνουν μέχρι πάνω από 50% λέξεις αυτής της κατηγορίας.
Μολονότι η νεότερη πραγματικότητα ξεπέρασε τη ρομαντική διχοτομία ανάμεσα στη φυσική, αβίαστη και στην τεχνητά αναζωογονωμένη μορφή της ελληνικής εξακολουθεί να έχει σημασία να διερευνά κανείς τη δυναμική που συνετέλεσε στη διάπλαση της παραδοσιακής δημοτικής. Συζητούνται χαρακτηριστικές συγκρούσεις ομοήχων και οι τρόποι, με τους οποίους αποφευγόταν σύγχυση, αλλά ακόμη και οι ομωνυμίες που επέζησαν. Η μελέτη περιλαμβάνει μια ιστορική αναδρομή για το πως αντιμετωπίζονται, πως γίνονται αντιληπτοί οι πολλαπλοί τύποι της αμφιβολίας (Ambiguität), πως σχολιάζονται από τους αρχαίους θεωρητικούς και φυσικά πως εφαρμόζονται ως μέσο ύφους σε παντός είδους κείμενα.
Επιχειρείται ορισμός ποιές φωνητικές/συλλαβικές/λεκτικές δομές έγιναν από την κλασσική εποχή και εξής ολοένα και πιο ευαίσθητες ώστε να εκλείψουν από το ζωντανό λόγο. Η γενική τάση στράφηκε, όπως είναι γνωστό, όχι μόνο εναντίον ιδίως άκλιτων μονοσυλλάβων, αλλά επίσης και εναντίον δισυλλάβων που άρχιζαν από φωνήεν. Αυτές οι λέξεις απειλούνταν από τη συνεκφορά και εν μέρει από την αφαίρεση γιατί τις ένιωθαν πάρα πολύ σύντομες. Λέξεις που θεωρούνταν απαραίτητες αλλά και ήταν συχνότερες στη χρήση είχαν τις μεγαλύτερες πιθανότητες να ξεφύγουν τη μοιραία αυτή τάση. Παρουσιάζονται έπειτα “θεραπείες” που βοηθούσαν τη σταθεροποίηση των απειλουμένων από εξαφάνιση λέξεων, π.χ. η πρόθεση συμφώνου. Επιπρόσθετη έρευνα γίνεται επί της μορφολογικής και συντακτικής ομωνυμίας με ενδεχόμενες μεταβολές που ήταν δυνατόν να προξενήσει.
Ιδιαίτερο μέρος αφιερώνεται σε περαιτέρω παράγοντες που μπορούν να προκαλέσουν την απώλεια λέξεων όπως δυσπρόφερτα φθογγικά συμπλέγματα, κλίσεις που έγιναν „δύσκολες“, συναγωνιζόμενα συνώνυμα, πολύσημα, γλωσσική οικονομία, μεταβολές του πολιτισμού κ. ά. Παρουσιάζεται ένα σχέδιο του συγγραφέα στο πλαίσιο του οποίου οι “νεκρές“ - στην παραδοσιακή δημοτική - αρχαίες και μεταγενέστερες λέξεις όταν τα πράγματα δεν είναι σαφή από την αρχή και χρήζουν διαλεύκανσης -υποτάσσονται στις κανονικές φωνολογικές και κλιτικές αλλαγές που έχουν επέλθει μετά την κλασσική περίοδο, συμπεριλαμβανομένων των γνωστών εναλλακτικών εξελίξεων. Και όλα αυτά για να δούμε αν αντιμετώπισαν κάποια ενοχλητική ομοηχία ή άλλες ενδογλωσσικές ατέλειες. ´Οσον αφορά όλες τις ενδεχόμενες αιτίες λεκτικών απωλειών το πρόβλημα συνίσταται στο ότι το καλύτερο αποτέλεσμα που μπορούμε να περιμένουμε συχνά δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια πιθανότητα. Γι´αυτό ο συγγραφέας θα αναζητήσει σε κείμενα και τη γεωγραφία διαλέκτων τις αποδείξεις που απαιτούνται για να επιβεβαιωθούν οι απόψεις του. Περιγράφονται οι κυριότερες μέθοδοι αποκατάστασης λέξεων που χάθηκαν.
Αποτέλεσμα της έρευνας: μια δελτιοθήκη με παραπάνω από 20.000 δελτία που περιέχουν λεπτομέρειες για τις “νεκρές” λέξεις, τις επί μέρους αιτίες απώλειάς τους, επίσης πληροφορίες για τη μετάβαση τους προς τις διάδοχες λέξεις καθώς και για την κατά τόπους επιβίωσή τους και τέλος για τις συνθήκες που ίσως την ευνόησαν. Η δελτιοθήκη είναι κατάλληλη να χρησιμεύσει ως αφετηρία για τη δημιουργία ενός μελλοντικού “Λεξινεκροταφείου” των λέξεων που αχρήστευθηκαν κατά την ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Αρκετές χαρακτηριστικές απώλειες και η άνοδος των διαδόχων μελετώνται διεξοδικά σε υποσημειώσεις και παραρτήματα. Παράλληλα προς την πρώτη συγκροτήθηκε μια δεύτερη δελτιοθήκη που περιλαμβάνει τους νεολογισμούς, νέους σχηματισμούς, καινούργια μορφολογικά, - σε μικρότερο βαθμό - συντακτικά φαινόμενα και νέες σημασίες. Πλησιάζει επίσης τα 20.000 δελτία. Ο συγγραφέας άρχισε παρόμοιες συλλογές για νεκρές και απηρχαιωμένες λέξεις της λατινικής, των νεολατινικών γλωσσών, της γερμανικής και αγγλικής. Μικρότερες δελτιοθήκες καλύπτουν τις υπάρχουσες ομωνυμίες της σημερινής δημοτικής. Συμπέρασμα: μηχανικά ατυχήματα θα πρέπει να θεωρηθούν αίτια για πολύ περισσότερες λεξιλογικές αλλαγές από τα αρχαία προς τα νέα ελληνικά απ´ ότι πιστεύεται χωρίς όμως να αμεληθεί ο σημασιολογικός παράγοντας. -Καθ´ όλη την παρούσα εργασία ήταν μέλημα του συγγραφέα να αντιμετωπίσει το θέμα με μια όντως διεπιστημονική προσέγγιση. Για το λόγο αυτό η μελέτη περιέχει μια ευρεία σύνοψη παρόμοιων συμβολών, μερικές από τις οποίες παρουσιάζονται λεπτομερέστερα. Το μεγαλύτερο μέρος τους προέρχεται από τους κλάδους λατινικής, ρωμανικής, γερμανικής και αγγλικής φιλολογίας. ΄Οταν διατυπώνονται θεωρίες ή υποθέσεις (και βέβαια ο συγγραφέας του παρόντος έργου δηλώνει την προτίμησή του για ορισμένες εργασίες και προσεγγίσεις) δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τάσεις και δυναμικές δεν πραγματοποιούνται με τέλεια λογική ανεξαίρετα και ότι σε πολλές περιπτώσεις περιορίζονται από άλλες, αντίθετες που δρουν το ίδιο ισχυρά. Αντεπιχειρήματα και αντίθετες γνώμες καθώς και σημεία που περιμένουν συζήτηση και διαλεύκανση λαμβάνονται υπόψη.
Η παρούσα εργασία που παραδίδεται στην εμπιστοσύνη του αναγνώστη αποσκοπεί, ίσως περισσότερο από προηγούμενες προσπάθειες, όχι τόσο στο να περιγράψει τις κυριότερες γλωσσικές και μάλιστα λεξιλογικές μεταβολές που επήλθαν στη μετακλασσική ελληνική, παρά μάλλον να βγάλει συμπεράσματα από αυτές και να τις ερμηνεύσει και εξηγήσει με μια συνολική θεώρηση.
Πρέπει να ζητήσουμε συγγνώμη για τον όγκο του δεύτερου μέρους. Ας ησυχάσουν όσοι τον αντιπαθούν. ΄Οποιος διαθέτει μόνο λίγο χρόνο θα πληροφορηθεί ικανοποιητικά και από την ανάγνωση του πρώτου μέρους. Το δεύτερο μέρος αυξήθηκε γιατί ήθελα να δείξω με πλήθος συγκεκριμένα παραδείγματα ότι και με ποιό τρόπο λειτουργεί η μέθοδος και να εμβαθύνω στην ιστορία λέξεων που σχεδιαγραφήσα στο πρώτο μέρος. ΄Ετσι καλύφτηκε ένα σημαντικό ποσοστό του βασικού λεξιλογίου της αρχαίας. Για να βρίσκει ο αναγνώστης εύκολα λέξεις και λεπτομέρειες που τον ενδιαφέρουν παρατέθηκαν διεξοδικά ευρετήρια.
λέξεις-κλειδιά βιβλίου αλλαγή γλώσσας αλλαγή λεξικολογική αλλαγή προφοράς αμφιβολία αντικατάσταση λέξεων απορρίνωση αποσαφήνιση απώλεια λέξεων απώλεια διαφοράς μακρών και βραχέων απώλεια τελικών δ λ, ν ρ „άρρωστη“ λέξη ασθενής φθογγική υπόσταση αριθμός συλλαβών άρνηση αρχαία ελληνική γλώσσα αρχαϊσμοί ασθενείς λέξεις αφαίρεση βόρεια ιδιώματα γλώσσα λαικών τραγουδιών γλωσσική γεωγραφία γλωσσολογία δάνεια δημοτική γλώσσα πριν το 1821 διάλεκτοι διαφοροποίηση διγλωσσία δομή συλλαβής δουλείας, επιπτώσεις δύσκολη κλίση, προφορά ή συζυγία έγκλιση εκμηδένιση, αμοιβαία ελιγμοί προς αποφυγή σύμπτωσης εξαιρέσεις από τον κανόνα απειλούμενης δομής επιβίωση, συνθήκες -ς ετυμολογία θεραπευτικές μεταβολές ιδιώματα ιστορία γλώσσας ιστορία λεξιλογίου ιστορία πολιτισμού κανόνες καταλήξεις κατωιταλικές διάλεκτοι κίνδυνος έκλειψης κλασική φιλολογία κλίση κοινή κριτικές εκδόσεις κύρια ή αρχική ή κεντρική σημασία λάθη μετάφρασης και αντιγραφής κειμένων ως ένδειξη σύγχυσης λέξη „δυνητική“ (potential) λογοπαίγνιο μεσαιωνική ελληνική γλώσσα μεταβολή πολιτισμού μονοσύλλαβες λέξεις μορφολογική ομωνυμία νεοελληνική γλώσσα νεολογισμοί νυ-φιλία οικονομία γλώσσας ολιγοσύλλαβες λέξεις ομόηχα ομωνυμία ονομασίες ζώων και φυτών ορολογίες ξένες λέξεις ξενοκρατίες παλαιογραφία παλαιοντολογία στη γλώσσα παράγοντες απώλειας παραλλαγές χειρογράφων πατερικά κείμενα πεδίο, λεξιλογικό περιθωριακές διάλεκτοι, ιδιαιτερότητες περιορισμοί χρήσης ποιητικές λέξεις πολυσημία ποντιακή διάλεκτος ποσοστό διατήρησης λεξιλογίου πρώτες εμφανίσεις λέξεων σαφήνεια, τάση για σημασιολογία σταθερό ελάχιστο συλλαβής σταθεροποίηση στερεότυπες και παροιμιακές εκφράσεις, ιστορικός μετασχηματισμός σύγκλιση σημασίας ομωνύμων συλλαβισμός, αλλαγή σ/ού συμπλέγματα φωνηέντων συνέχεια ./. ανανέωση σύνορα λέξεων, ευκίνητα σύντομες λέξεις συνώνυμα συχνές, περιθωριακές ή σπάνιες λέξεις συχνότητα φαινόμενο „ακορντεόν“ (Ziehharmonika-Effekt) στις αρχές και στα τέρματα λέξεων χασμωδία χρώματα, ονομασίες χρωμάτων χυδαίες λέξεις hier einige Angaben über meine Arbeit und das damit verbundene Projekt, das bei mir zuhause schon mehrere große Karteischränke füllt. Soweit das Material nicht in den Büchern ausgearbeitet ist, steht es auf lauter Kärtchen. Mithilfe von griechischen Masterstudentinnen konnte ich aber schon eine digitale Liste der erfassten Wörter erstellen. Die Bayerische Staatsbibliothek hat einmal mein Inhaltsverzeichnis digitalisiert und ins Netz gestellt, Sie finden im Anhang den Inhalt aller drei Teilbände. Weiter unten in dieser Email stehen eine dt. kurze Inhaltsangabe und (bis ziemlich weit unten) Stichwortlisten und ausführlichere Zusammenfassungen auf griechisch, englisch und französisch. Aus urheberrechtlichen Gründen ist weiter noch nichts von der Arbeit digital im Netz, aber da der Verlag nicht mehr existiert, bekomme ich die Rechte vielleicht voll zurück, und dann könnte evtl. die Uni Hamburg die Sache im Netz veröffentlichen. Das wird sich später noch klären.
Werner Voigt
DIE LEIDEN DER ALTEN WÖRTER:
Homonymie, labile Wortkörper und andere Faktoren im Wandel zwischen Alt- und Neugriechisch. 3 Teilbände
Frankfurt: Beerenverlag 2006. -XXVIII + 211, XIII + (212-695 = 483), XII + (696-1062 = 366) 1062 S., Grafik, umfangreiche Indices und Register. (Meletemata Bd. 9, Teile I-III, Beiträge zur Byzantinistik und Neugriechischen Philologie.
Hrsg. von A. Kambylis)
Zugleich: Hamburg, Univ., Diss. 2000
ISBN 3-929198-32-0
Deutsche Liste der Schlagwörter, ausführlichere griechische Zusammenfassung mit Liste der Schlagwörter (dt., gr., engl.), englische und französische Zusammenfassung weiter unten
Diese Arbeit will die Lücke zwischen alt- und neugriechischer Philologie schließen helfen und den Wandel zwischen beiden Stadien nicht nur beschreiben, sondern mit einem umfassenden Ansatz auch erklären oder zumindest Erklärungsversuche anbieten.
Warum sagt man heute φεγγάρι γάιδαρος σπίτι καινούργιος βλέπω und nicht mehr wie einst σελήνη όνος οίκος καινός ορώ? Für rund vierzig in der älteren Volkssprache ausgestorbene
Wörter werden, mit dem Schwerpunkt auf den – bis zu 14 – Faktoren für Verlust, Ansätze zu einer Wortgeschichte, für zahlreiche weitere Anregungen geliefert
Typische Konfliktlösungen infolge Homonymie und „Kürze“, vom Schwund bis zu Ausweicherscheinungen, werden beschrieben. Oft findet die Prototypentheorie Bestätigung.
Strukturen gefährdeter Wörter werden erarbeitet, unter veränderten Bedingungen „schwierig“ gewordene Laute und Flexionen untersucht. Die Kategorien der Ersatzwörter werden dargestellt. Romanische, deutsche und englische Parallelen werden herangezogen. Das Werk dokumentiert Beispiele aus den Lexikonvorhaben des Verfassers „Ausgestorbene Wörter des Altgriechischen“, das sie unter anderem regulärem Lautwandel unterwirft und dazu als Belege auch Manuskriptlesarten nutzt, und „Neue (d.h. nachklassische) Wörter, Formen, Lautentwicklungen und Bedeutungen im Griechischen“. Ein Glossar listet typische Verluste und ihren Ersatz auf. Ähnliche Sammlungen für Romanisch und Deutsch wurden von Voigt bereits angelegt. Trotz unterschiedlicher Ansätze sind Vergleiche mit den Befunden von Moore, Stefenelli und Blank für Latein und das Romanische möglich.
(Diese dt. Kurzbeschreibung ist nicht identisch mit der ausführlicheren griechischen, englischen und französischen Zusammenfassung in Teil III, S. 212-217) in Teil II:
Literaturverzeichnis S. 677-695, Nachtrag in Teil III S. 809-811
In Teil III:
Glossare
1. Charakteristische lexikalische Veränderungen nach Sachgebieten S. 696 2. Charakteristische Bedeutungsveränderungen S. 697
Indices
1. griechische Wörter und Formen [aller Perioden: agr. Koine mgr. ngr.]
S. 819-981
2. Wörter aus sonstigen Sprachen S. 983-1005
[Latein 983-989, Romanisch 989, Italien. 989-991, Französisch 991-994, Spanisch und Katalanisch 994-995, Rumänisch 995, Deutsch 995-1002, Englisch 1003-1004, Niederdeutsch 1004, Niederländisch 1004, Nordische, nordwestgerman. und übrige altgermanische Sprachen 1004, Slawische Sprachen 1004, Türkisch 1005, Arabisch 1005, Weitere Sprachen 1005]
3. Sach- und Begriffsverzeichnis a. allgemeiner Teil S. 1007-1034 [vgl. auch Stichworte] b. seit der Antike im Griechischen verwendete Ausdrücke für Ambiguität, Homonymie usw. aus Dichtung, Rhetorik, Grammatik, Philosophie S. 1035-1037
4. Index locorum S. 1039-1052
5. Verzeichnis der wissenschaftlichen Autoren (Linguistik, Philologie, Grammatik, Lexikographie seit der Antike) S. 1053-1062
Stichworte „Die Leiden der alten Wörter“ von Werner Voigt (dt. Liste ist ausführlicher als die englische weiter unten, die ich bei Bedarf ergänzen kann)
Abschleifung, lautliche
Affektwörter
Altgriechisch
Aphärese (Anfangsvokale)
Ambiguität
Archaismen
Ausnahmen von der regelhaften Gefährdung „kurzer“ Wörter Aussprachewandel(Lautwandel)
Aussterbegefahr
Bedeutungskonvergenz bei Homonymen
Bedürfnisentlehnung
Dialekte, alt- und neugriechische
Dialekte, ngr. in Unteritalien
Diglossie
Disambiguierung
Eigentümlichkeiten von Randdialekten
Einsilber
Endungen
Enklisis
Entnasalierung
Ersatz von Wörtern
Erstbelege
Etymologie
Expressivitätsbedürfnis
Faktoren für Wortverlust
Farben und Farbwörter
Flexion
Fremdwörter
Fremdherrschaft
Gebrauchseinschränkungen gegenseitige Auslöschung von Homonymen gelehrte Wörter
Gemination gleichlautende Wörter
Handschriftenlesarten häufige vs. marginale bzw. seltene Wörter
Hauptbedeutung, Grund- oder Zentralbedeutung
Hiat
Homonymanteile in versch. Sprachen
Homonymie
Isomorphie
Kirchenvätertexte
Konsonantengruppen
Kontamination
Kontinuität vs. Diskontinuität „krankes, lautsubstanzschwaches“ Wort
Koine konkrete vs. abstrakte Bedeutung
Kraftwörter kritische Textausgaben
Kulturgeschichte
Kulturwandel „kurze“ Wörter
Lebenssphäre
Lehnwörter
Metapher
Mindestlänge stabiler Silben
Mittelgriechisch morphologische Homonymie
Motivation, Verlust und Wiederherstellung
Negation nördliche ngr. Dialekte potenzielles Wort
Neugriechisch
Neologismen
Nebenüberlieferung
Neuerungen aller Art: - lexikalisch - morphologisch - semantisch - phonologisch
Ny-freundlichkeit
Pejoration sog. „poetische“ Wörter
Polysemie pontischer Dialekt des Ngr.
Prototypentheorie
Prozentanteil erhaltenen Wortschatzes psycholinguistische Versuche
Rekonstruktion
Regeln „schwierig“ gewordene Deklination oder Konjugation semantische Parallelverschiebung
Semasiologie
Silbengrenzen, Verschiebung von
Silbenstruktur
Silbenzahl
Sklaverei, Folgen der
Sprache der Volkslieder
Sprachgeographie
Sprachgeologie
Sprachökonomie
Sprachwissenschaft
Stabilisierung stereotype und sprichwortartige Redewendungen,
Umformung
Suppletion
Synonyme syntaktische Homonymie
Tabuwörter
Teleologie
Terminologien/Fachsprachen
Tier- und Pflanzennamen therapeutische Veränderungen/Umgestaltungen von Wörtern Trabantenwort
Überleben von Wörtern, Bedingungen/Voraussetzungen für das Übersetzungs- und Abschreiberfehler als Beleg für Verwechslungen lautähnlicher oder homonymer Wörter
Verdeutlichung, Tendenz zur
Vergleich mit anderen Sprachen
Vermeidung von lautlichem Zusammenfall, Verfahren zur wenigsilbige Wörter
Wortfelder
Wortforschung
Wortgrenzen, leicht verschiebbare
Wort(schatz)geschichte
Wortspiel
Wortverlust
Verlust der alten Auslaute δ λ, ν ρ
Verlust der Quantitätsunterschiede bei Vokalen
Volksetymologie
Volkssprache vor 1821 vulgäre Wörter
Ziehharmonika-Effekt) im An- und Auslaut von Wörtern
Ab hier englische und französische Angaben
THE SUFFERINGS OF ANCIENT WORDS
Homonymy, weakened word structures, and other factors of lexical change between Ancient and Modern Greek
Summary
The present work aims at demonstrating the importance of two intra-linguistic factors, i.e. homonymy and lability of word structures, for the loss of many Ancient Greek words. While considerable research has been done on Romance languages, English, and others, the available material shows that apparently no systematic attempt has been made to exploit this field for the history of Greek. The language considered here as “Modern Greek” is rather a historical, purposely simplified phenomenon, i.e. the vernacular (Dimotiki) before it was strongly influenced by the learned vocabulary, especially after the national independence war in the 19th century. The more homogenous older form of the popular language is chosen as a basis because it resulted from “natural” language development of oral speech. The research starts from the tenet that it shows more clearly the underlying phonological and syntactical structures and the lexical changes in the basical stock of the lexicon. However it cannot be denied that the actual stage of the development of Modern Greek is something quite different, for it is the outcome of a merger of the vernacular and purist traditions, thus leading to a new mixed standard language borrowing, apart from loanwords and calques from west European languages, most cultural, technical and scientific terms required to express abstract notions and modern spheres of life from ancient vocabulary or ancient roots which are often used by other European languages, too. So texts, say, from a newspaper, often contain well above 50% words of this kind.
Even though reality has outdated the romantic dichotomia between “natural” and “artificial” language, it remains important to investigate the dynamics which helped to shape the traditional vernacular. Typical homonymic clashes and the ways in which confusion was avoided are discussed as well as cases still existing. The study includes a historical review of the treatment - and awareness - of the various kinds of ambiguity as commented upon by ancient theoreticians or exploited in poetic, dramatic and other writings.
An attempt is made to define which word structures have become more and more liable, since antiquity, to be ousted from living speech. The trend was not only against (esp. inflectible) monosyllables as has been known, but also disyllables starting by a vowel which, threatened by sandhi and, partly, aphaeresis, were felt “too short”. Basic and frequent words had the best chances of escaping that tendency. - Therapies are shown which helped to stabilize the words at stake, e.g. prothesis. Morphological and syntactical homonymy with possible changes it may have entailed is examined as well.
There is a look at other factors in word loss such as sound clusters and inflexions that became inconvenient in postclassical times, synonymy, polysemy, linguistic economy as well as cultural change etc. A project is introduced which (unless things are obvious) subjects dead words to the regular phonological and inflectional changes including principal variants) that have taken place since the Ancient Greek period to see if they incurred any confusing, bothering or ridiculous homonymy or other intra-linguistic handicap in the traditional vernacular language. Concerning all causes of loss the matter implies that the maximum to be achieved often seems to be a probability: so evidence from texts and dialect geography has to be looked for to confirm it. Main kinds of replacement are described.
Output of this research: a card index (exceeding 20.000) of obsolete words with data on different causes of their disappearance and on their successors. It may serve as a basis for a “Dictionary of Words That Died Out in The History of Greek”. Typical losses and the rise of the words replacing them are elaborated, many of them in special annexes. In addition, attention is paid to the conditions under which the words threatened by extinction were able to survive in the standard language and, more frequently, in local idioms. Its counterpart, an index of neologisms (new words, formations, meanings) comprises as yet nearly 20.000 cards. The author has already started similar collections on obsolete and archaic words of Latin, the Romance languages as well as of German and English. Minor files cover the existing homonyms of present Modern Greek.
Conclusion: “mechanical accidents” will have to be blamed for even more lexical and semantic changes from Ancient to Modern Greek than usually supposed. - Throughout this whole study it has been the concern of its author to look at phenomena and to examine them in making a truly interdisciplinary approach. Therefore the study comprises an ample survey of equivalent contributions some of which are presented in more detail; most of these come from the Romance and Germanic philologies; where theories or assumptions are introduced - and the author of the present study clearly reveals some preferences - it is nevertheless understood that linguistic tendencies do not apply with perfect logic and that in many cases they are checked by other, often strong tendencies. Counter arguments and positions as well as points that remain open are taken into account.
The present work aims, perhaps more than earlier attempts, not so much at describing the principal linguistic, primarily lexical changes in postclassical Greek, but rather at drawing conclusions from them and trying to offer explanations to them.
The author has to apologize for the bulk of the second part. Those who find it too voluminous may rest assured. If they do not have the time for its detailed investigations in word history they can confine themselves to reading the first part. The second part was augmented because I wanted to demonstrate on the basis of richly documented examples that the method does work and how it is applied. Moreover, the aim is to deepen the history of those words an outline of which has been given in part one. In this way an important portion of the Ancient Greek basic vocabulary is covered. In order to facilitate the reader’s access to those details and words about which they would like further information the work has been enriched with extensive indexes.
Keywords
Greek, Ancient Greek, Mediaeval Greek, Modern Greek, Koine, Classical Philology,
Paleography, Linguistics, Byzantium, Byzantine Studies, Medievistics, Modern Greek
Philology, lexical change, language history, language change, sound change, consonant clusters, loss of quantity, sound clusters becoming inconvenient, de-nasalization, semasiology, continuity/discontinuity, vernacular, word research, „words and things“, word history, reconstruction, linguistic paleontology, syllable structure, labile and short word structure, word boundaries, hiatus, (en)clitics, linguistic economy, word frequency, ambiguity, homonymy, homophony, disambiguation, differentiating, „therapies“, weak personal pronouns/clitics, polysemy, prototype theory, synonymy, commonest word, connotation, satellite word, vulgarisms, dialects, homeric words, „poetical words“, archaisms, survival, words replacing obsolete ones, loanwords, foreign rule, cultury history, translation errors, wordplay.
LES SOUFFRANCES DES MOTS DÉSUETS
De l’homonymie, de l’instabilité des lexèmes et d’autres facteurs dans le passage du grec ancien au grec moderne
Résumé
Le présent travail vise à démontrer l’importance jouée, dans la perte de nombreux mots du grec classique, par les deux facteurs intralinguistiques que sont l’homonymie et l’instabilité des structures lexicales. Alors que de nombreux travaux de recherche ont été faits sur les langues romanes, sur l’anglais et autres, le matériau disponible montre que, selon toute apparence, aucune approche systématique n’a été faite, à ce jour, pour exploiter le champ d’investigation représenté par l’histoire du grec. Le langage que le présent ouvrage considère comme “grec moderne” est plutôt un phénomène historique, sciemment simplifié, voire un langage vernaculaire (Dimotiki) avant de se voir fortement influencé par le lexique assimilé, particulièrement après la guerre d’indépendance nationale au XIXe siècle. L’ancienne forme du langage populaire, plus homogène, est prise comme base, car elle résulte du développement du langage “naturel” à partir du code oral. Ce travail de recherche part du principe que le caractère sous-jacent des structures syntaxiques et phonologiques ainsi que les changements lexicaux se manifestent très clairement dans le lexique de base. Cependant, on ne peut nier le fait que l’état actuel du développement du grec moderne est complètement différent, car il résulte de l’union des traditions vernaculaire et puriste, menant ainsi à une nouvelle forme de langage standard mixte d’emprunt, en exergue des mots d’emprunt et des calques pris des langues de l’Europe de l’Ouest, lesquels sont généralement culturels, techniques et scientifiques. Ces derniers permettent d’exprimer des notions abstraites ainsi que des domaines modernes de la vie quotidienne pris de l’ancien vocabulaire ou d’anciennes racines, éléments souvent utilisés par les autres langues européennes. Ainsi les textes, pris d’un journal, contiennent-ils souvent bien plus de 50% de mots de ce genre.
Bien que la réalité ait dépassé la dichotomie romantique entre langage “naturel” et langage “artificiel”, il reste important de rechercher les dynamiques qui permettent de former le langage vernaculaire traditionnel. Sont inclus dans la discussion tout autant les collisions homonymiques typiques, les cas dans lesquels la confusion a été évitée que les cas existant toujours. La présente étude inclut une présentation critique historique de la méthodologie — et une prise de conscience — des différents types d’ambiguïté commentés par les anciens théoriciens et que l’on trouve dans des textes poétiques, dramatiques et d’autres productions littéraires.
On tente de déterminer quelles sont les structures lexicales qui ont été responsables, depuis l’Antiquité, de leur disparition de la langue vivante. La tendance n’était pas seulement contre les monosyllabiques (particulièrement les infléchis) tel qu’il a été montré, mais aussi les bisyllabiques commençant par une voyelle, lesquels, menacés par le sandhi et, en partie, par l’aphaérésie, étaient perçus comme trop courts. Les mots de base et utilisés fréquemment conservèrent les meilleures chances d’échapper à cette tendance. Des solutions ont été apportées pour stabiliser des mots en danger. L’analyse porte également sur l’homonymie morphologique et syntaxique, et sur les transformations éventuelles que cela a pu entraîner.
Il faut jeter un coup d’œil sur d’autres facteurs menant à la perte lexicale tels des groupes sonores incongrus, la synonymie, la polysémie, etc. Un plan est constitué qui (sauf dans les cas évidents) assujettit des mots disparus aux changements phonologiques et inflectionnels réguliers (incluant les variantes principales) qui ont eu lieu depuis la période de l’Ancien grec pour voir s’ils ont donné lieu à toute forme d’homonymie ou à tout autre handicap intralinguistique. Par rapport à toutes les causes de perte, l’analyse implique que le maximum que l’on puisse obtenir semble souvent être une probabilité: il faut chercher l’évidence des textes et la géographie dialectale pour pouvoir la confirmer. De nombreuses formes de substitution sont décrites. — L’aboutissement de ce travail de recherches est un index de fiches (dépassant les 20.000) de mots obsolètes avec des indications sur les différentes causes de leur disparition et de leurs successeurs. Cet index peut servir de base à l’élaboration d’un “Dictionnaire des mots perdus dans l’histoire du grec”. Les pertes caractéristiques et l’augmentation des mots les remplaçant ont été répertoriées, nombre d’entre elles dans des annexes spéciales. En contrepartie, un index reprenant tous les néologismes (mots nouveaux, formations, jugements) contient actuellement dans les 20.000 fiches. L’ auteur a déjà entamé des collections similaires comprenant des mots « morts » et archaiques du latin et des langues romanes, de l’allemand et de l’anglais. Des fiches mineures servent à couvrir les homonymes vivant dans langue populaire grecque moderne.
Conclusion: Des “accidents mécaniques” doivent être rendus responsables de précisément plus de changements lexicaux et sémantiques survenus du grec ancien au grec moderne qu’on ne le suppose. Pour l’ensemble de cette étude, le souci constant de son auteur a été d’observer et d’analyser des phénomènes dans la perspective d’une approche vraiment interdisciplinaire. C’est pourquoi ce travail comprend un ample aperçu d’équivalences telles que celles présentées avec plus de détails; nombre d’entre elles proviennent des philologies romane et germanique. Là où les théories ou les hypothèses sont introduites — et l’auteur du présent travail révèle sans ambages quelques préférences — néanmoins, il va sans dire que les tendances linguistiques ne vont pas de pair avec une logique parfaite et qu’il arrive fréquemment qu’elles soient contrôlées par d’autres, souvent plus fortes. Les contre-arguments, les positions de même que les points non encore résolus sont pris en compte.
Le présent travail tente, peut-être même plus que ceux qui l’ont précédé, non seulement de décrire les changements principalement linguistiques, en priorité lexicaux, intervenus dans le grec postclassique, mais aussi d’en tirer des conclusions et d’essayer d’en offrir des explications.
L’auteur désire s’excuser à l’égard des lecteurs pour l’épaisseur de la deuxième partie. Ceux qui la trouvent trop volumineuse peuvent rester rassurés : quiconque ne dispose pas de la patience nécessaire pour s’occuper de recherches détaillées en histoire des mots peut se contenter de la lecture de la première partie. La deuxième partie a été augmentée parce que j’ai voulu démontrer, à partir d’exemples richement documentés que la méthode mène à des résultats et comment elle fonctionne. De plus, le but est d’approfondir l’histoire des mots dont une esquisse a été fournie dans la première partie. Par ce procédé une portion importante du vocabulaire grec ancien de base a été traitée. Pour mieux mettre à la disposition des lecteurs le matériel sur des mots auxquels ils s’intéressent particulièrement, l’ouvrage a été enrichi par plusieurs index.