Ομοιοκαταληξία ή ελεύθερος στίχος;

[wings]

Η lionpsyche, ο utopia κι εγώ ξεκινήσαμε μια κουβέντα για το θέμα αυτό στο νήμα με τα ποιήματα της Μυρτώς Αναγνωστοπούλου.

Συνεχίζουμε εδώ, λοιπόν. :-)

Λεοντοψυχούλα, ξεκινάς ρωτώντας τις απορίες σου στον utopia, που είναι ο καθ' ύλην αρμόδιος αφού είναι ο ποιητής Τόλης Νικηφόρου.

[wings]

Δείτε, μέρες που είναι, και αυτό το άρθρο του Παντελή Μπουκάλα: https://www.translatum.gr/forum/index.php?topic=15699.new.html#new.

[banned]

Στους ποιητικούς κύκλους δεν γίνεται ποτέ κουβέντα για ομοιοκαταληξία. Θεωρείται δεδομένο ότι το θέμα έχει λήξει εδώ και 70-80 χρόνια, με τους νεωτερικούς ποιητές του μεσοπολέμου (δηλαδή, αυτούς που έγραψαν σε ελεύθερο στίχο). Οι παραδοσιακοί ποιητές του μεσοπολέμου (δηλαδή, της περιόδου 1920-1940) αντιμετωπίζονται με συγκατάβαση ως μουσειακό είδος. Οι νεώτεροι ποιητές που γράφουν με ομοιοκαταληξία σπάνια μπορούν να αποφύγουν τον χαρακτηρισμό του άσχετου ή του γελοίου. Ο αυτονόητος λόγος είναι ότι η ομοιοκαταληξία είναι μια απαράδεκτη επιβολή που δεν έχει καμία σχέση με το ποιητικό φαινόμενο.

Επαναλαμβάνω, πάντως, ότι δεν αποκλείεται να γραφούν και καλά παραδοσιακά ποιήματα. Τίποτα τελικά δεν αποκλείεται. Ποιός ο λόγος όμως να χρησιμοποιεί κανείς ξεπερασμένες φόρμες, όταν μάλιστα οι φόρμες αυτές τείνουν να τον εκτρέψουν απ' την ποιητική ουσία; Δεν είναι μάταιος κόπος (και κωμικό) να ψάχνεις, σώνει και καλά, για ομοιοκατάληκτες λέξεις για να πεις αυτά που έχεις να πεις; Τις περισσότερες φορές η λέξη κραυγάζει ότι μπήκε εκεί λόγω της ομοιοκαταληξίας και μόνο.

Θα συνιστούσα στη φίλη μας τη λεοντόψυχη να μην αναλώνεται σ' αυτό το μάλλον πρωτόγονο παιχνίδι και να αναζητήσει τον εσωτερικό ρυθμό, τη μουσική των λέξεων, την λιτότητα και την ευκρίνεια των νοημάτων. Και, πρώτο απ' όλα, να διαβάσει σημαντικούς Έλληνες ποιητές. Θα διαπιστώσει ότι η μαθητεία αυτή είναι πολύτιμη και, πιθανότατα, σύντομα θα ανακαλύψει ένα καινούριο κόσμο.

[wings]

Επειδή είμαι αντιδραστικός τύπος εγώ, έτσι μου 'ρχεται να σκαρώσω ένα ποίημα με ομοιοκαταληξία και να σου το στείλω, Τόλη.

Ψέματα. Δεν θα σου στείλω. Θα σου το δώσω μόλις συναντηθούμε και θα σε βάλω να το διαβάσεις μπροστά μου... έτσι για να βλέπω την έκφραση του προσώπου σου και τις αντιδράσεις σου.

[mavrodon]

Πολύ σωστές οι διαπιστώσεις του Τόλη. Όμως, για τους κοινούς θνητούς, ιδίως κάποιας ηλικίας, η ποίηση συνδέται με ομοιοκαταληξία, εξ ου και το "είναι ποιητής εκ του προχείρου, έχων τη μορφή του χοίρου". Σχετικά με τη Βίκυ, θυμάμαι που μου είπε κάποτε ότι είχε κάνει κάποια απόπειρα συγγραφής ποιήματος σε νεαρά ηλικία, σε κάποια σκιερή αυλή, όταν έμενε κοντά στο Νέο Σιδηροδρομικό Σταθμό της Θεσσαλονίκης, αλλά το τεκμήριο αυτής της εργώδους προσπάθειας (μάλλον περί λυρικού ποιήματος θα επρόκειτο) απωλέσθη, δυστυχώς!

[wings]

Όντως, Θωμά. Λυρικό ήταν και μεγάλο και μάλιστα πολύ καλό. Αλλά αγνοείται η τύχη του από τότε. Στο Ασβεστοχώρι ήταν - ένα καλοκαίρι στον κήπο της γιαγιάς μου, κάτω από μια υπέροχη καϊσιά, στην πιο αγαπημένη μου γωνιά της αυλής.

Έγραψα κι ένα ακόμα πριν από κάνα τρίμηνο. Αυτή είναι η «ποιητική παραγωγή» μου τόσα χρόνια. 2 ποιήματα που το ένα δεν ζει πια. Πάντως, και τα δύο ήταν με ελεύθερο στίχο.

Μα, να μη θυμάμαι παρά μόνο 2 φράσεις, βρε Θωμά, από κείνο το ποίημα; Μάλλον δεν ήταν γραφτό μου να γίνω ποιήτρια... προς μεγάλη τέρψη και ανακούφιση της ποίησης, υποθέτω. :-)

[mavrodon]

Ωραία τα λες, Βίκυ, όπως και ο Παντελής Μπουκάλας, που μόλις διάβασα. Νομίζω ότι είμαστε πράγματι γένος ποιητών. Μην ξεχνάμαι και τον Όμηρο. Ποίηση δεν είναι μόνο η γραπτή. Άρχισε με τον προφορικό λόγο. Η λαϊκή παράδοση σ' αυτόν στηρίχτηκε και πάντα, σχεδόν, στον έμμετρο. Η ομοιοκαταληξία βοηθά πολύ στην απομνημόνευση, βασικό στοιχείο της διάσωσης του λόγου, όταν δεν υπήρχε πρόχειρο χαρτί και μολύβι. Ακόμη και αν υπήρχε, φαντάζεστε τον Εθνικό μας Ύμνο χωρίς τις ομοιοκαταληξίες του;

[wings]

Ε, ναι, αλλά φαντάζεσαι και τον Ελύτη ή τον Σεφέρη (εννοώ τα μελοποιημένα τους ποιήματα) με ομοιοκαταληξία;

Ας σταματήσω γιατί θα τρίξουν τα κόκαλα των μακαριτών. :-)

[Προτού κοιμηθείς, κάνε μια βόλτα από το: https://www.translatum.gr/forum/index.php?topic=15703.0 και πες μου αν σ' άρεσαν αυτές οι ταινίες κάποτε. :-)]

[mavrodon]

Ας σταματήσω γιατί θα τρίξουν τα κόκαλα των μακαριτών. :-)

Ναι, έχεις, δίκαιο!«Απ' τα κόκαλα βγαλμένη, των Ελλήνων τα ιερά, και σαν πρώτα αντρειωμένη, χαίρε, ώ χαίρε λευτεριά...»!

[lionpsyche]

Utopia είσαι πολύ αυστηρός. Δεν είναι καθόλου κωμικό να δημιουργεί ποιήματα, επιμένω στο "δημιουργεί", με ομοιοκαταληξία. Ίσως, όντως διαβάζοντας άλλα ποιήματα να ανακαλύψω άλλον κόσμο. Όμως, σκέψου ότι πολλούς τους εκφράζει αυτός ο τρόπος να μιλούν. Γιατί μέσα από την ποίηση μιλάς, εξωτερικεύεις τα συναισθήματά σου, βγάζεις τα σώψυχά σου βρε αδερφέ. Οπότε ας μην είμαστε τόσο απόλυτοι. Εγώ, φυσικά, δεν είμαι ποιήτρια και γι'αυτό δέχομαι και τα δύο είδη. Το ένα είδος, πολλές φορές, το δημιουργώ εγώ η ίδια (την ομοιοκαταληξία εννοώ). Μα, ειλικρινά σου μιλάω η ομοιοκαταληξία απλώς μου είχε προκύψει, δεν έψαξα ιδιαίτερα.

Και συμφωνώ και με τον Mavrodon, όσο αφορά την προφορική ποίηση αρχικά.

Wings τι κάνεις; Εσύ θα διαβάσεις κανένα "πονεμένο" ποίημά μου αν ανέβω προς τη γειτονιά σου;

[mavrodon]

Καλημέρα στις ευαίσθητες ψυχές των ποιητών!

Παρά τα όσα καταμαρτυρούν στην ποίηση και στους ποιητές, αυτή και αυτοί δεν παυουν να είναι δημιουργήματα και δημιουργοί ευσυγκίνητων υπάρξεων. Παρά τα όσα γράφουν (του Παντελή Μπουκάλα συμπεριλαμβανομένου) η ποίηση είναι από την αρχαιότητα μια αγαπημένη ενασχόληση του ευσυγκίνητου λαού μας. Ο γιος μου έχει γράψει αρκετά ποιήματα, ιδίως σκωπτικά. Το ίδιο και η Γιαννιώτισσα νύφη μου. Παρομοίως, και ο αδελφός μου έγραφε, όταν ήταν έφηβος, ποιήματα. Η γιαγιά μου Ευτέρπη, το γένος Μαργαρίτη από την Κωνσταντινούπολη που έζησε πολλά χρόνια στο νησί του Μαρμαρά, έγραφε ποιήματα, αρκετά μαζί με την αδελφή της Κατίνα. Ένα από αυτά είναι το ακόλουθο, με ομοιοκαταληξία, φυσικά:

Η εξορία του Μαρμαρά

Μαρμαρά περίφανε και καλοστολισμένε
Κακός προδότης ήτανε
και πιάστηκες καημένε.

Από όλα τα περίχωρα
σήκωσαν τον ρουγιά του
σήκωσαν και τον Μαρμαρά
με τα επτά χωριά του.

Οι πλάτανοι να ξεραθούν
και οι βρύσες να στερέψουν
φεύγουν οι πατριώτες μας
και δεν θα επιστρέψουν.

Λίρες, φλουριά, διαμαντικά
όλα τα πουλούσαν
να πάρουνε ψωμί
διότι πολύ πεινούσαν.

Δεν θέλουμε λίρες, φλουριά
ούτε μπανκανότες
θέλουμε την πατρίδα μας
Να έλθουν πίσω οι πατριώτες.

Οι στίχοι αυτοί δημιουργήθηκαν στο μυαλό της γιαγιάς μου και της αδελφής της και είναι βιωματικοί, καθώς όλος ο ελληνικός πληθυσμός του Μαρμαρά (περίπου 8.000) και των λοιπών νησιών του συμπλέγματος απέναντι στη χερσόνησο της Κυζίκου (Κούταλη, Πασά-λιμάνι κ.α.) εξορίστηκε το 1914 μόλις ξέσπασε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι μισοί περίπου πέθαναν από της κακουχίες και με το πέρας των εχθροπραξιών το 1918 επέστρεψαν στα νησιά τους, για να ξαναεξοριστούν κατά την Μικρασιατική Καταστροφή.
Το ποίημα ήταν πολύ μεγαλύτερο αλλά αυτό διέσωσε η μνήμη της θείας μου Ολυμπίας που το απήγγειλε σε μια εκδήλωση συμπατριωτών της στο Λος Άντζελες.

[banned]

Kαλή μου, λεοντόψυχη, πίστεψέ με, καταλαβαίνω τις ευαισθησίες σου. Συνήθως αποφεύγω να μιλάω για τα αυτονόητα, δεν έχει νόημα η κουβέντα. Ούτε είχα καμία πρόθεση να φανώ αυστηρός. Δεν ήθελες όμως να μάθεις την αλήθεια και τη σημερινή πραγματικότητα στον χώρο της ποίησης; Η τέχνη δεν σηκώνει αστεία. Είναι ένας χώρος εξαιρετικά απαιτητικός, ένα αντικείμενο στο οποίο όλοι κρινόμαστε χωρίς ίχνος κατανόησης ή επιείκειας. Εννοείται αν θέλεις να είσαι στο χώρο της λογοτεχνίας και όχι της παραλογοτεχνίας. Άλλο τα στιχουργήματα (όπως αυτά του Θωμά) και άλλο η ποίηση. Κανένας ποιητής δεν χρησιμοποιεί το ρήμα «δημιουργώ» (είναι περισπούδαχτο), «γράφω» λέει πάντα.

Απλές κουβέντες, λοιπόν. Υπάρχουν χιλιάδες χιλιάδων ανύποπτοι σήμερα στην Ελλάδα που γράφουν τα στιχάκια τους και χαίρονται. Τα δημοσιεύουν και σε λογοτεχνικά περιοδικά της πυρκαγιάς, κάνουν σωματεία, δίνουν και βραβεία. Θέλεις να είσαι μία απ' αυτούς; Με γεια σου, με χαρά σου. Αν όμως θέλεις να μάθεις περί τίνος πρόκειται, πάρε και διάβασε. Πώς αλλιώς θα διαμορφώσεις άποψη και θα επιλέξεις δρόμο; 

[lionpsyche]

Συγγνώμη utopia, αλλά θα επιμείνω στο "δημιουργώ". Γιατί και η πραγματικά πολύ καλή, η εξαιρετική ποίηση δημιουργία είναι. Μπορεί να είναι δημιουργία του ίδιου μας του χεριού που γράφει, αλλά είναι δημιουργία. Δε σου είπα πως δε θα διαβάσω, απλά θα επιμείνω κι εγώ στη δική μου θέση. Κάτι άλλο που θέλω να προσθέσω είναι πως δημιουργεί και η καρδιά, η ίδια η ψυχή όταν κανείς είναι ποιητής. Και ποιητής, πολλές φορές, δεν είναι μόνο εκείνος που αναγνωρίζεται. Η πραγματικότητα δε νομίζω πως είναι μόνο εκείνοι που αναγνωρίζονται ως ποιητές αλλά και εκείνοι που νιώθουν, ακόμη και αν δεν το βροντοφωνάζουν (χωρίς να υπονοώ κάτι για εσένα, δε θέλω να γίνει παρεξήγηση).

[wings]

Μισό λεπτό, γιατί αρχίζουμε να μπερδευόμαστε.

Η δημοτική μας παράδοση έχει δώσει μια σειρά από στιχουργήματα με ομοιοκαταληξία, γιατί συχνά τα ίδια στιχάκια προορίζονταν και για τραγούδια και ευκολότερο να θυμάσαι ένα τραγούδι με ρίμα. Αλλά απ' αυτά είναι έξοχα, άλλα μέτρια κι άλλα χαζούτσικα, αλλά έχουν όλα τους τη δική τους χάρη και εξυπηρετούν αμιγώς ιστορικούς και κοινωνικούς σκοπούς.

Λεοντόψυχη, να σου πω κι εγώ απερίφραστα την άποψή μου. Η λέξη «δημιουργός» είναι καλό να χρησιμοποιείται από τους αποδέκτες του έργου ενός καλλιτέχνη (αναγνώστες ή θεατές). Ο ίδιος ο καλλιτέχνης γράφει, ζωγραφίζει, χαράζει και πάει λέγοντας. Αν ακούσω κάποιον συγγραφέα ή ζωγράφο να αυτοχαρακτηρίζεται ως «δημιουργός», θα τον πω επιεικώς «ψώνιο» και δεν ζητώ να μου συγχωρήσετε το χαρακτηρισμό γιατί τον πιστεύω ακράδαντα.

Ασφαλώς θα διαβάσω τα γραπτά σου, όποτε θέλεις. Ως γραπτά μιας φίλης που θέλει να εκφράσει ένα κομμάτι της ψυχής της μέσ' από 10-20 ταπεινές αράδες. Θα τα διάβαζα είτε ήταν λεύκωμα ή ημερολόγιο είτε στιχάκια του ποδαριού είτε πεζά κείμενα. Και θα μ' ενδιέφερε να δω τι κρύβεις στην ψυχή σου.

Αν, όμως, μου παρουσιάσεις τα γραπτά αυτά ως λογοτεχνήματα και μου ζητήσεις να τα κρίνω ως ανάγνωσμα λογοτεχνικό, θα πρέπει να σου πω την ειλικρινή μου γνώμη. Η ομοιοκαταληξία μού φέρνει μια μικρή δυσφορία, ακριβώς για το λόγο που είπε ο Τόλης - επειδή διαλέγεις μια λέξη για να κάνει ρίμα. Αυτό που μου φέρνει μεγάλη δυσφορία είναι αν ένα ποίημα δεν έχει το δικό του ρυθμό και μουσική. Κι αν η μουσική αυτή χάθηκε λόγω της προσπάθειας για ομοιοκαταληξία θα σου το επισημάνω όχι ασκώντας υψηλή κριτική αλλά δίνοντάς σου εναλλακτικές διατυπώσεις με μουσικότητα για τον ίδιο στίχο χωρίς να κοιτώ την ομοιοκαταληξία.

Να προσθέσω σ' αυτό που λέγαμε αποβραδίς με τον Θωμά για μένα και τα 2 ταπεινά ποιήματα της ζωής μου. Μιλάμε πάντα για ποιήματα με ελεύθερο στίχο. Γιατί αν μιλήσουμε για ρίμα, σου σκαρώνω ποιηματάκια ανά πάσα στιγμή. Το έχω κάνει πάμπολλες φορές και ειδικά για σκωπτικά στιχάκια, όπως όλοι μας φαντάζομαι.

[mavrodon]

Να προσθέσω σ' αυτό που λέγαμε αποβραδίς με τον Θωμά για μένα και τα 2 ταπεινά ποιήματα της ζωής μου. Μιλάμε πάντα για ποιήματα με ελεύθερο στίχο. Γιατί αν μιλήσουμε για ρίμα, σου σκαρώνω ποιηματάκια ανά πάσα στιγμή. Το έχω κάνει πάμπολλες φορές και ειδικά για σκωπτικά στιχάκια, όπως όλοι μας φαντάζομαι.

Αυτή η φράση σου συμπυκνώνει το θέμα. Πράγματι, ο ελεύθερος στίχος θα κρίνει την ποιότητα του ποιήματος γιατί δεν μπαίνει σε καλούπια ομοιοκαταληξίας που καταλήγουν ενίοτε σε καταπληξία ή και σε αποπληξία του αναγνώστη ή ακροατή.