Το θέμα αυτό μας έχει απασχολήσει και στο παρελθόν. Με αφορμή σχετική δημοσίευση στο Ορόγραμμα, Αρ. 78, φύλλο Ιουνίου-Ιουλίου 2006, επανέρχομαι στο θέμα και παραθέτω τη δημοσίευση που προανέφερα.
Eπισυνάπτω το κείμενο σε μορφή pdf. Το κανονικό κείμενο έχει ως εξής (ευχαριστώ πάρα πολύ τον nickel που μου το έδωσε έτοιμο και μορφοποιημένο για να το δημοσιεύσω εδώ):Το «μισό» που για πολλούς αποτελεί «ολόκληρο» πρόβλημα(Και το χειρότερο είναι ότι δεν το υποψιάζονται καν)Το θέμα που θα μας απασχολήσει δεν είναι θέμα ορολογίας, αλλά συχνό φαινόμενο της καθημερινής επικοινωνίας που αφορά τη γραμματική ορθότητα των λεγομένων ενός ατόμου με τελική συνέπεια την υποβάθμιση της ποιότητας του λόγου του. Το πρόβλημα, δυστυχώς, δεν παρατηρείται σε ανθρώπους «παλιότερων γενιών» που «δεν διδάχτηκαν» τη δημοτική, αλλά πολύ συχνά σε νέους ανθρώπους που έχουν επίσημα διδαχτεί τη γραμματική της δημοτικής. Αφορμή για το ότι αυτό το άρθρο γράφεται σήμερα είναι το γεγονός ότι, πριν λίγες μέρες, από τηλεοπτικό παράθυρο μεγάλου καναλιού, σε συνέντευξή του ένας υποψήφιος δήμαρχος, μέσα σε δύο παραγράφους έκανε το λάθος δύο φορές και μάλιστα «ευθέως» και «αντιστρόφως», που σημαίνει ουσιαστική άγνοια και όχι παραδρομή.
Ακούσαμε, λοιπόν, τον κ. υποψήφιο δήμαρχο να λέει τις φράσεις «τριάμισι μήνες» και «τρεισήμισι χρόνια» (προφανώς στην πρώτη περίπτωση εννοούσε
τρεισήμισι μήνες, ενώ στη δεύτερη
τριάμισι χρόνια).
Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Μια κατηγορία
αριθμητικών είναι τα
αριθμητικά επίθετα, που διακρίνονται σε
απόλυτα αριθμητικά[/i],
τακτικά αριθμητικά και
πολλαπλασιαστικά αριθμητικά. Εδώ μας ενδιαφέρουν τα πρώτα.
Τα απόλυτα αριθμητικά είναι:
ένας, μία/μια, ένα (κλιτό – διαφορετικός τύπος για κάθε γένος)
δύο/δυο (άκλιτο – ίδιος τύπος και για τα τρία γένη)
τρεις, τρία (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
τέσσερις, τέσσερα (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
πέντε, έξι, εφτά/
επτά, οχτώ/
οκτώ, εννέα/εννιά, δέκα, έντεκα,
δώδεκα (άκλιτα – ίδιος τύπος και για τα τρία γένη)
δεκατρείς,
δεκατρία (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
δεκατέσσερις, δεκατέσσερα (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
...
είκοσι (άκλιτο – ίδιος τύπος και για τα τρία γένη)
είκοσι ένας,
είκοσι μία,
είκοσι ένα (κλιτό – διαφορετικός τύπος για κάθε γένος)
είκοσι τρεις, είκοσι τρία (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
είκοσι τέσσερις, είκοσι τέσσερα (κλιτό – ίδιος τύπος για το αρσενικό και το θηλυκό και διαφορετικός για το ουδέτερο)
...
Δεν εκφραζόμαστε όμως πάντοτε με ακέραιες μονάδες. Πολλές φορές θέλουμε να εκφράσουμε και τη
μισή ακέραια μονάδα προστιθέμενη σε ένα οποιοδήποτε απόλυτο αριθμητικό. Αναλυτικά, λοιπόν, θέλουμε να πούμε π.χ.
ένας μήνας
και μισός (μήνας),
μια ώρα
και μισή (ώρα),
ένα κιλό και μισό (κιλό)
δυο μήνες
και μισός,
δυο ώρες
και μισή,
δυο κιλά
και μισόδεκατρείς μήνες
και μισός,
δεκατρείς ώρες
και μισή,
δεκατρία κιλά
και μισότέσσερις μήνες
και μισός,
τέσσερις ώρες
και μισή,
τέσσερα κιλά
και μισόείκοσι πέντε μήνες
και μισός,
είκοσι πέντε ώρες
και μισή,
είκοσι πέντε κιλά
και μισό.
Όμως, δεν χρησιμοποιούμε αυτές τις αναλυτικές εκφράσεις, αλλά εκφράζουμε το «και μισός», «και μισή», «και μισό» με ένα δεύτερο συνθετικό που προστίθεται στο ακέραιο απόλυτο αριθμητικό. Το συνθετικό αυτό είναι:
-
ήμισι (αν το τελικό γράμμα του ακέραιου αριθμητικού είναι σύμφωνο) ή
-
μισι (αν το τελικό γράμμα του ακέραιου αριθμητικού είναι φωνήεν)
και προέρχεται απευθείας από το αρχαιοελληνικό επίθετο
ήμισυς-ημίσεια-ήμισυ (όπως εξάλλου από εκεί προέρχεται και το σημερινό επίθετο
μισός-μισή-μισό).
Όταν πρόκειται για πρόσθεση σε μία ακέραια μονάδα (ένας, μια, ένα) τότε στο αρσενικό (ένας) και στο θηλυκό (μια) η κατάληξη
-ι μετατρέπεται, αντίστοιχα, σε
-ης και
-η και αυτά είναι κλιτά, ενώ το τελικό
ς του αρσενικού (ένα-ς) αποβάλλεται, δηλαδή:
ενά
μισης, μιά
μιση, ενά
μισιΛέμε λοιπόν:
Όταν προστίθεται μισό σε μία ακέραια μονάδα:
Ονομαστική:
ενάμισης μήνας,
μιάμιση ώρα,
ενάμισι κιλό
Γενική:
ενάμιση μήνα,
μιάμισης ώρας,
ενάμισι κιλού
Αιτιατική:
ενάμιση μήνα,
μιάμιση ώρα,
ενάμισι κιλό
Όταν προστίθεται μισό σε περισσότερες από μία ακέραιες μονάδες:
Ονομαστική/Αιτιατική:
δυόμισι μήνες,
δυόμισι ώρες,
δυόμισι κιλά
Γενική:
δυόμισι μηνών,
δυόμισι ωρών,
δυόμισι κιλών
Ονομαστική/Αιτιατική:
δεκατρεισήμισι μήνες,
δεκατρεισήμισι ώρες,
δεκατριάμισι κιλά
Γενική:
δεκατρεισήμισι μηνών,
δεκατρεισήμισι ωρών,
δεκατριάμισι κιλών
Ονομαστική/Αιτιατική:
τεσσερισήμισι μήνες,
τεσσερισήμισι ώρες,
τριάμισι κιλά
Γενική:
τεσσερισήμισι μηνών,
τεσσερισήμισι ωρών,
τεσσεράμισι κιλών
Ονομαστική/Αιτιατική:
εικοσιπεντέμισι μήνες,
εικοσιπεντέμισι ώρες,
εικοσιπεντέμισι κιλά
Γενική:
εικοσιπεντέμισι μηνών,
εικοσιπεντέμισι ωρών,
εικοσιπεντέμισι κιλών
Συνοπτικά:Η εκφορά ή γραφή του «μισού» χρειάζεται
προσοχή – γιατί μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα:
– όταν τα ακέραια αριθμητικά είναι
1,
21,
31,
... , όπου εμφανίζονται
τρεις τύποι για τα
τρία γένη (με καταλήξεις
-άμισης, -άμιση, -άμισι) από τους οποίους οι δύο πρώτοι μεταβάλλονται με την κλίση, και
– όταν τα ακέραια αριθμητικά είναι
3,
4 ή
13,
14 ή
23,
24 ... όπου εμφανίζονται
δύο τύποι για τα
τρία γένη (με καταλήξεις
-ήμισι, -ήμισι, -άμισι) οι οποίοι δεν μεταβάλλονται με την κλίση.
Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις η κατάληξη είναι -
μισι και είναι ίδια για όλα τα γένη και για όλες τις πτώσεις.
Άλλα παραδείγματα για εξάσκηση: Καλύψτε τη δεξιά στήλη του πίνακα και διαβάστε τις φράσεις της αριστερής στήλης τοποθετώντας στη θέση κάθε αριθμού την αντίστοιχη λέξη που εκφράζει
και μισό.
Πίνακας| Οι εργασίες κράτησαν 13½ χρόνια. | Οι εργασίες κράτησαν δεκατριάμισι χρόνια. |
| 13½ χρόνων κόποι πήγαν χαμένοι. | Δεκατρεισήμισι χρόνων κόποι πήγαν χαμένοι. |
| Το αγόρι είναι 13½ χρονών, ενώ το κορίτσι 3½ μηνών. | Το αγόρι είναι δεκατριάμισι χρονών, ενώ το κορίτσι τρεισήμισι μηνών. |
| Πλήρωσα γι’ αυτό στο Λονδίνο 21½ λίρες και το βρήκα εδώ με 14½ ευρώ | Πλήρωσα γι’ αυτό στο Λονδίνο εικοσιμιάμιση λίρες και το βρήκα εδώ με δεκατεσσεράμισι ευρώ.. |
| Ένας γάιδαρος χρειάζεται 1½ γάιδαρο (παροιμία για την αντιμετώπιση της... γαϊδουρινής συμπεριφοράς) | Ένας γάιδαρος χρειάζεται ενάμιση γάιδαρο.. |
| 25½ ώρες | Εικοσιπεντέμισι ώρες; |
| Με 1½ δραχμή αγοράζεις 1½ καραμέλα, με 33½ δραχμές πόσες καραμέλες αγοράζεις | Με μιάμιση δραχμή αγοράζεις μιάμιση καραμέλα, με τριαντατρεισήμισι δραχμές πόσες καραμέλες αγοράζεις; |
| 22½ και 21 κάνουν 43½. | Εικοσιδυόμισι και εικοσιένα κάνουν σαραντατριάμισι. |
| Η ώρα είναι 4.30. | Η ώρα είναι τεσσερισήμισι. |
| Η ώρα είναι 1.30. | Η ώρα είναι μιάμιση. |
| Πριν 1½ χρόνο | Πριν ενάμιση χρόνο |
| Πριν 21½ χρόνια | Πριν εικοσιενάμισι χρόνια |
| Δουλειά 1½ ώρας, 1½ μήνα ή 1½ έτους; | Δουλειά μιάμισης ώρας, ενάμιση μήνα ή ενάμισι έτους; |
| 4.500 ευρώ | Τεσσερισήμισι χιλιάδες ευρώ |
| 3.500.000 ευρώ | Τριάμισι εκατομμύρια ευρώ |
