ΟΝΟΜΑΤΑ
ΟΡΟΙ - ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ
1. Η επιστημονική, τεχνική, διοικητική, στρατιωτική και θρησκευτική ορολογία έχει καθιερώσει τυπικά λεκτικά σχήματα και τίτλους, που παρουσιάζουν τα εξής χαρακτηριστικά:
Αποτελούνται από δύο ουσιαστικά. Το δεύτερο στοιχείο του ζεύγους είναι πάντοτε εξαρτημένη άναρθρη γενική. Τα δύο ουσιαστικά εκφράζουν μία έννοια και συνθέτουν αδιάσπαστο σημασιολογικό τύπο.
Σε
όλες αυτές τις περιπτώσεις το πρώτο ουσιαστικό ακολουθεί το νεοελληνικό κλιτικό σύστημα και τους νεοελληνικούς τονικούς κανόνες. Η εξαρτημένη γενική διατηρεί την αρχαιόμορφη κατάληξη και τον αρχαίο τόνο της αμετάθετο: Λέμε και γράφουμε:
τήξη, τήξης - αλλά: σημείο τήξεως· βάση, βάσης - αλλά: γωνίες βάσεως· ενέργεια, ενέργειας - αλλά: μέθοδος ενεργείας· πόλη, πόλης - αλλά: σχέδιο πόλεως· ψύξη, ψύξης - αλλά: σύστημα ψύξεως· σύνταξη, σύνταξης - αλλά: Γραμματεία Συντάξεως- τάξη, τάξης - αλλά: μέτρα τάξεως· άδεια, άδειας - αλλά: επίδομα αδείας· λήξη, λήξης - αλλά: ημερομηνία λήξεως· ταυτότητα, ταυτότητας - αλλά: δελτίο ταυτότητος· κυβέρνηση, κυβέρνησης - αλλά: σχηματισμός κυβερνήσεως· Περικλής, Περικλή - αλλά: οδός Περικλέους· ομόνοια, ομόνοιας - αλλά: Πλατεία Ομονοίας· ασφάλεια, ασφάλειας - αλλά: Διεύθυνση Ασφαλείας· κρούση, κρούσης - αλλά: μονάδες κρούσεως· πίστη, πίστης - αλλά: σύμβολο πίστεως· κρίση, κρίσης - αλλά: Ημέρα Κρίσεως.
2. Η παρεμβολή επιθέτου δεν αλλοιώνει τον χαρακτήρα του σχήματος. Λέμε και γράφουμε:
Υπουργείο (Δημοσίας) Τάξεως· Κυβέρνηση (Εθνικής) Ενότητος.
Γενικότερα: αρχαιόμορφη παραμένει η άναρθρη γενική όταν σχηματίζει με το προηγούμενο ουσιαστικό καθιερωμένο και αναντικατάστατο σημασιολογικό ζεύγος, ακόμη και σε περιπτώσεις που δεν πρόκειται για ορολογία ή τίτλο. Λέμε και γράφουμε:
το επίπεδο της θεατρικής παράστασης - αλλά: έξοδα παραστάσεως· η κρίση της ανθρώπινης συνείδησης - αλλά: είχε κρίση συνειδήσεως· ο μαθητής της πρώτης τάξης - αλλά:
ηθοποιός πρώτης τάξεως· η διαμόρφωση του χαρακτήρα - αλλά: είναι ζήτημα χαρακτήρος· η δύναμη της συνήθειας - αλλά: ζήτημα συνήθειας.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Χρησιμοποιούμε τα λεκτικά αυτά σχήματα και τους τίτλους μόνον όπου ο τύπος τους είναι βεβαιωμένος και η χρήση τους απαραίτητη. Κατά περίπτωση και εφόσον το νόημα της έκφρασης δεν αλλοιώνεται, μπορούμε να τρέψουμε την άναρθρη αρχαιόμορφη γενική σε επίθετο ή σε ισοδύναμη έκφραση:
- Ταμείο Ασφαλίσεως: Ασφαλιστικό Ταμείο· σύστημα ψύξεως: ψυκτικό σύστημα· Ημέρα Κρίσεως: Έσχατη Κρίση- Πλατεία Ομονοίας: η Ομόνοια· Γραμματεία Συντάξεως: η Σύνταξη.
3. Η άναρθρη αρχαιόμορφη γενική απαντά επίσης σε τυπικές και καθιερωμένες εμπρόθετες ή ελλειπτικές εκφράσεις, όπως:
- υπέρ πίστεως και πατρίδος· επί κυβερνήσεως Τσαλδάρη· περί καταστάσεως πολιορκίας· περί ποιήσεως- της Αναλήψεως· της Σταυροπροσκυνήσεως· ο Σεβαστουπόλεως.
Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ
Η γενική πτώση στον γραπτό λόγο, ιδίως τον επιστημονικό, είναι ισότιμη με την ονομαστική και την αιτιατική, και σε πολλές περιπτώσεις αναντικατάστατη. Δεν πρέπει ωστόσο να γίνεται κατάχρηση της γενικής είτε από επίδραση της καθαρεύουσας είτε από μεταφορά ξενόγλωσσων συντάξεων. Ο νεοελληνικός λόγος διαθέτει εκφραστικά μέσα, τα οποία περιορίζουν στο σωστό μέτρο τη χρήση της γενικής. Προς αυτή την κατεύθυνση:
1. Τρέπουμε, όπου αυτό είναι δυνατό, την αρχαιόκλιτη άναρθρη γενική σε επίθετο.
Αντί: όροι ακριβείας,
ακριβείς όροι· αντί: σύστημα ψύξεως,
ψυκτικό σύστημα· αντί: ημερομηνία λήξεως,
καταληκτική ημερομηνία· αντί: ανασχηματισμός κυβερνήσεως,
κυβερνητικός ανασχηματισμός.
2. Τρέπουμε την ονοματική σε ρηματική έκφραση, προπαντός στις περιπτώσεις όπου έχουμε αλλεπάλληλες εξαρτημένες γενικές, σύνταξη που δεν προσιδιάζει στον νεοελληνικό λόγο.
Αντί: η ανάγκη εξακρίβωσης (ή εξακριβώσεως) των στοιχείων κατηγορίας,
η ανάγκη να εξακριβωθούν τα στοιχεία κατηγορίας· αντί: προτάσεις ενισχύσεως του αμυντικού συστήματος της χώρας,
προτάσεις για την ενίσχυση του αμυντικού συστήματος της χώρας· αντί: νόμοι περί προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος,
νόμοι για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατό να αντικατασταθεί η εξαρτημένη γενική και με εμπρόθετο· η τροπή αυτή νομιμοποιείται, μόνον όπου δεν παραβιάζονται το γλωσσικό αίσθημα και η σαφήνεια του νοήματος.
Δοκιμότερη είναι η έκφραση:
ποτήρι για νερό, κρασί κτλ. αντί: ποτήρι νερού, κρασιού κτλ-
θέμα για συζήτηση ή συζητούμενο θέμα, αντί: θέμα συζητήσεως.
Παρά ταύτα λέμε και γράφουμε:
οι κάτοικοι του χωριού - όχι: οι κάτοικοι από το χωριό·
η γνώση της αλήθειας - όχι: η γνώση για την αλήθεια·
η αρχή της αβεβαιότητας - όχι: η αρχή για την αβεβαιότητα·
τα αίτια του πελοποννησιακού πολέμου - όχι: τα αίτια για τον πελοποννησιακό πόλεμο.
ΣΤΥΛΟΣ-ΣΤΗΛΗ
Στύλος σημαίνει στρογγυλός κίων,
στήλη σημαίνει, κυριολεκτικά και μεταφορικά, ορθογώνιο παραλληλόγραμμο μνημείο. Γράφουμε και λέμε:
οι στύλοι του Ολυμπίου Διός - όχι: οι στήλες του Ολυμπίου Διός·
η επιτάφια στήλη του Δεξιλέου στον Κεραμεικο· η πρώτη στήλη της εφημερίδας.
ΙΧΘΥΣ - ΙΧΘΥΕΣ, ΜΥΣ - ΜΥΕΣΤα αρχαιόκλιτα τριτόκλιτα σε
-υς, αρσενικά και θηλυκά, σχηματίζουν την ονομαστική του πληθυντικού σε -υες - όχι: σε -εις ή -υς. Γράφουμε και λέμε:
οι ιχθύες, οι μύες (και με τις δυο σημασίες της λέξης: μύες του σώματος και ποντίκια),
οι δρύες - όχι: οι ιχθείς, οι μυς, οι δρυς.
Στην αιτιατική του πληθυντικού τα ίδια αρχαιόκλιτα σχηματίζονται με κατάληξη σε
-υς. Γράφουμε και λέμε:
τους ιχθύς, τους μυς, τις δρυς.
ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ - ΕΠΙΘΕΤΑ
ΘΗΛΥΚΑ ΣΕ -ΟΣΤα θηλυκά σε
-ος μένουν αρχαιόκλιτα. Στην αιτιατική αποβάλλουν το τελικό
-ν-. Λέμε και γράφουμε:
μέθοδος, μεθόδου, μέθοδο, μεθόδων, μεθόδους, μέθοδοι - όχι: μέθοδες· λεωφόρος, -ου, -ο, -οι, -ων, -ους.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση ανάμεσα στα επίθετα και στα ουσιαστικά που προέρχονται από αυτά. Λέμε και γράφουμε:
οι κάθετες γραμμές - αλλά:
η κάθετος συναντά τη βάση του τριγώνου στο σημείο Α, ή οι κάθετοι από τα σημεία Α και Β συναντούν την ευθεία αβ στα σημεία Γ και Δ·
εγκύκλιος, εγκύκλια, εγκύκλιο: εγκύκλιες σπουδές, αλλά: η αποστολή
της εγκυκλίου,
οι εγκύκλιοι του Υπουργείου Παιδείας·
έρημος, έρημη, έρημο: έρημη πόλη - αλλά:
η έρημος Σαχάρα,
οι έρημοι της Αφρικής.
Τα θηλυκά ορισμένων σύνθετων δευτερόκλιτων (τριγενών αλλά δικατάληκτων) επιθέτων σε
-ος, τα οποία απαντούν στον επιστημονικό λόγο και στην καθιερωμένη ορολογία, κλίνονται όπως και το αρσενικό τους. Λέμε και γράφουμε:
ουροδόχος κύστη, της
ουροδόχου κύστης ή κύστεως·
ενεργός αντίδραση, της
ενεργού αντίδρασης ή αντιδράσεως.
ΠΟΛΥ - ΠΟΛΥΣ - ΠΟΛΛΗΌταν το
πολύ προσδιορίζει επίθετο και όχι ουσιαστικό, είναι άκλιτο επίρρημα και γράφεται πάντοτε με
ένα λάμδα και ύψιλον. Γράφουμε:
πολύ καλός καιρός·
πολύ περισσότεροι άνθρωποι (όχι: πολλοί περισσότεροι άνθρωποι)·
πολύ περισσότερα χρήματα (όχι: πολλά περισσότερα χρήματα)·
πολύ μεγαλύτερη αύξηση (όχι: πολλή μεγαλύτερη αύξηση).
ΠΡΟΣΟΧΗ: Όταν το
πολύς, πολλή, πολύ προσδιορίζει ουσιαστικό, είναι πάντοτε επίθετο και παρακολουθεί το γένος, την πτώση και τον αριθμό του ουσιαστικού. Γράφουμε:
με πολλή αγάπη (όχι: με πολύ αγάπη)·
με πολύν θαυμασμό (όχι: με πολύ θαυμασμό).
ΤΟΣΟ - ΤΟΣΟΣ - ΤΟΣΗΔεν πρέπει να συγχέεται το επίρρημα τόσο με την αντωνυμία
τόσος, τόση, τόσο· το επίρρημα τόσο χρησιμοποιείται πάντοτε πριν από ένα ποσοτικό επίθετο, για να το ενισχύσει· η αντωνυμία
τόσος, τόση, τόσο συνάπτεται απευθείας με ένα ουσιαστικό, για να δηλώσει το μέγεθος του. Γράφουμε:
τόσο πολύς κόσμος όχι: τόσος πολύς κόσμος
τόσο πολλοί άνθρωποι όχι: τόσοι πολλοί άνθρωποι - αλλά:
τόσοι άνθρωποι· τόσο πολλές επιθέσεις όχι: τόσες πολλές επιθέσεις - αλλά:
τόσες επιθέσεις·
τόσο πολλά χρήματα όχι: τόσα πολλά χρήματα - αλλά:
τόσα χρήματα.ΕΥΑΡΙΘΜΟΣΤο επίθετο
ευάριθμος (συνήθως χρησιμοποιείται στον πληθυντικό αριθμό) σημαίνει: αυτός που εύκολα μπορεί να μετρηθεί, δηλαδή ο
ολιγάριθμος (και όχι ο πολυάριθμος). Λέμε και γράφουμε:
ευάριθμος στρατός δηλαδή: ολιγάριθμος στρατός·
ευάριθμοι θεατές δηλαδή: ολιγάριθμοι θεατές.
ΥΨΗΛΟΣ- ΨΗΛΟΣ
Το
επίθετο
υψηλός (και τα παραθετικά του) χρησιμοποιείται στον νεοελληνικό λόγο με σημασία
μεταφορική:
υψηλοί στόχοι (ποτέ: ψηλοί στόχοι)·
υψηλά νοήματα (ποτέ: ψηλά νοήματα)·
υψηλά ιδανικά (ποτέ: ψηλά ιδανικά).
Ο τύπος
ψηλός (και τα παραθετικά του) χρησιμοποιείται πάντοτε
κυριολεκτικά:ψηλά βουνά (όχι: υψηλά βουνά)·
ψηλός άνθρωπος (όχι: υψηλός άνθρωπος).
ΤΡΕΛΟΣΤο επίθετο
τρελός, ανεξαρτήτως βαθμού τρέλας, γράφεται με ένα λάμδα.
Γράφουμε:
τρελή ροδιά - όχι τρελλή ροδιά·
τρελός άνθρωπος - όχι τρελλός άνθρωπος.
ΣΑΤΥΡΙΚΟΣ - ΣΑΤΙΡΙΚΟΣΤα επίθετα
σατυρικός (από το σάτυρος) και
σατιρικός (από τη λατινική λέξη σάτιρα) δεν πρέπει να συγχέονται ορθογραφικώς και σημασιολογικώς. Γράφουμε:
το σατυρικό δράμα - όχι: το
σατιρικό δράμα·
η σατιρική επιθεώρηση - όχι: η σατυρική επιθεώρηση.
ΑΡΧΑΙΟΚΛΙΤΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ΣΕ-ΥΣΟρισμένα επίθετα σε -υς παραμένουν αρχαιόκλιτα και στη γενική πτώση, όπου το επιβάλλει η καθιερωμένη ορολογία. Στην αιτιατική του αρσενικού το τελικό
-ν- παραλείπεται. Λέμε και γράφουμε:
του βαρέος ύδατος, το βαρύ ύδωρ· του παχέος εντέρου, το παχύ έντερο· του οξέος τόνου, τον οξύ τόνο (μουσική ορολογία).
Στις άλλες περιπτώσεις αποφεύγεται η γενική του αρσενικού και του ουδετέρου· όπου η γενική είναι υποχρεωτική, αντικαθίσταται από συνώνυμο ή ομόρριζο. Λέμε και γράφουμε:
ο βαρύς άνθρωπος, τον βαρύ άνθρωπο· ο βραδύς άνθρωπος, τον βραδύ άνθρωπο, οι βραδείς ρυθμοί - αλλά:
ο ταχύς, του γρήγορου, τον ταχύ· ο ευρύς, του ευρύχωρου, τον ευρύ.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Στη λόγια γλώσσα και στον δημοσιογραφικό και επιστημονικό λόγο αποφεύγονται τύποι της δημώδους γενικής σε
-ιου ή σε -υ, όπως επίσης και της ονομαστικής και της γενικής του πληθυντικού σε
-ιοι και
-ιων. Δεν λέμε, επομένως, και δεν γράφουμε:
του πλατιού ποταμού, του βαρύ φορτίου, του παχιού ανθρώπου, οι φαρδιοί δρόμοι, των φαρδιών ρούχων.
ΠΑΛΑΙΑ ΤΡITOΚΛΙΤΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ΣΕ -ΗΣ (-ΟΥΣ)1. Πολλά από τα δικατάληκτα αρχαιόκλιτα επίθετα σε
-ης μετασχηματίστηκαν στη νεοελληνική γλώσσα σε δευτερόκλιτα τρικατάληκτα σε
-ος -η -ο. Στις περιπτώσεις που έχει πραγματοποιηθεί αυτός ο μετασχηματισμός, χρησιμοποιούμε κατά κανόνα τον δευτερόκλιτο τύπο. Λέμε και γράφουμε:
συνηθισμένος - αντί: συνήθης,
ασυνήθιστος - αντί: ασυνήθης,
αμφίρροπος - αντί: αμφιρρεπής,
διάφανος - αντί: διαφανής,
άπρεπος - αντί: απρεπής,
επιτυχημένος - αντί: επιτυχής,
ευτυχισμένος - αντί: ευτυχής,
εύοσμος -
δυσεύοσμος, δύσοσμος - αντί: ευώδης - δυσώδης,
ένστικτος - αντί: ενστικτώδης,
φρικτός - αντί: φρικώδης,
λειψός - αντί: ελλιπής,
ωφέλιμος - αντί: επωφελής.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Στον επιστημονικό λόγο η αρχαιόκλιτη μορφή του επιθέτου είναι κάποτε αναπόφευκτη, κυρίως στις περιπτώσεις όπου μεταξύ αρχαιόκλιτου και νεοελληνικού τύπου υπάρχει σημασιολογική διαφορά. Λέμε και γράφουμε:
αραχνοειδή αγγεία - όχι: αραχνόμορφα·
ελλιπής πρόταση - όχι: λειψή πρόταση.
2. Σε πολλές περιπτώσεις το αρχαιόκλιτο επίθετο καλύπτεται σημασιολογικώς από το νεοελληνικό συνώνυμο του· οπότε προτιμούμε το νεοελληνικό συνώνυμο, εφόσον δεν συντρέχει ειδικός λόγος. Λέμε και γράφουμε:
περίφοβος - αντί: περιδεής·
αρρενωπός - αντί: ανδροπρεπής·
αδιάκοπος (αδιάλειπτος, εξακολουθητικός) - αντί: συνεχής·
ωραίος, όμορφος - αντί: ευειδής·
εύκολος, δύσκολος -αντί: ευχερής, δυσχερής·
μετέωρος - αντί: εκκρεμής·
ηλίθιος - αντί: βλακώδης.
Στις δύο προηγούμενες περιπτώσεις η πρόκριση του νεοελληνικού τύπου επιβάλλεται προπάντων στη γενική και στην αιτιατική πτώση του ενικού αριθμού· αντιθέτως τα αρχαιόκλιτα επίθετα στην ονομαστική του ενικού και στον πληθυντικό αριθμό δεν διαταράσσουν το νεοελληνικό κλιτικό σύστημα και, όπου το ύφος ή το είδος του λόγου επιβάλλει, νομιμοποιείται η χρήση τους.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Σε ορισμένες τυπικές εκφράσεις η αρχαιόμορφη ονομαστική είναι αναντικατάστατη. Λέμε και γράφουμε:
ευτυχής σύμπτωση, ατυχής έμπνευση, μανιώδης καπνιστής.
Στην περίπτωση που χρησιμοποιείται η αρχαιόκλιτη μορφή των επιθέτων, η αρχαία κλίση επιβάλλεται και στη γενική και στην αιτιατική πτώση. Λέμε και γράφουμε:
αμφιβληστροειδής χιτώνας, του αμφιβληστροειδούς χιτώνα, τον αμφιβληστροειδή χιτώνα· ασταθής ισορροπία, της ασταθούς ισορροπίας· συνεχές ρεύμα, του συνεχούς ρεύματος.
Όταν η αρχαιόκλιτη γενική του επιθέτου συνοδεύει αρχαίο τριτόκλιτο σε
-ις -εως, συμπαρασύρει στην αρχαία κλίση και το ουσιαστικό. Λέμε και γράφουμε:
η ελλιπής πρόταση, την ελλιπή πρόταση - αλλά: της ελλιπούς προτάσεως· η Διεθνής Επανάσταση, τη Διεθνή Επανάσταση - αλλά: της Διεθνούς Επαναστάσεως.
ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑΤα παραθετικά σε
-οτερος και
-οτατος γράφονται με
ο, αδιάφορο αν η προηγούμενη συλλαβή είναι μακρόχρονη ή βραχύχρονη. Εξαιρούνται τα παραθετικά τα οποία προέρχονται από επιρρήματα λήγοντα σε
-ω. Γράφουμε:
σοβαρότερος, νεότερος (και
νεοτερικός), νεότατος, τιμιότερος, τιμιότατος, σοφότερος, σοφότατος - αλλά:
ανώτερος, χατώτατος, απώτερος, εξώτερος.
ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΟΧΗΣΟ νεοελληνικός λόγος διαθέτει πολλούς τύπους μετοχής με ουσιαστική, επιθετική ή ρηματική και επιρρηματική αξία. Εκτός από τους καθαρά δημοτικούς σχηματισμούς μετοχών, υπάρχουν και αρχαιόμορφες μετοχές καθιερωμένες στην κοινή γλώσσα, στην επιστημονική έκφραση και στην ειδική ορολογία. Δεν συντρέχει λόγος να καταφεύγουμε σε πρόταση, εκεί που ο μετοχικός τύπος προσδίδει στη φράση οικονομία, σαφήνεια και κομψότητα.
1. Οι πλάγιες πτώσεις μετοχών με αρχαιόμορφη ονομαστική προσαρμόζονται κατά κανόνα στο νεοελληνικό κλιτικό και τονικό σύστημα. Λέμε και γράφουμε:
ο αύξων αριθμός, του αύξοντα αριθμού· ο επιλαχών μαθητής, του επιλαχόντα μαθητή· ο παράγων, του παράγοντα· η ενάγουσα αρχή, της ενάγουσας αρχής· η άρχουσα τάξη, της άρχουσας τάξης· η δεσπόζουσα δύναμη, της δεσπόζουσας δύναμης· η μέλλουσα ζωή, της μέλλουσας ζωής· αμφισβητούμενος ισχυρισμός, αμφισβητούμενου ισχυρισμού· αμφιλεγόμενος άνθρωπος, αμφιλεγόμενου ανθρώπου.
Ουσιαστικοποιημένες βαρύτονες μετοχές θηλυκού γένους κρατούν σε όλες τις πτώσεις τον αρχαίο τους τόνο αμετάβλητο. Λέμε και γράφουμε:
η εφαπτομένη, της εφαπτομένης· η τεθλασμένη, της τεθλασμένης· η προϊσταμένη, της προϊσταμένης.Το ίδιο ισχύει και για ουσιαστικοποιημένες βαρύτονες μετοχές αρσενικού και ουδετέρου γένους. Λέμε και γράφουμε:
το υποκείμενο, του υποκειμένου (αλλά:
ο υποκείμενος συλλογισμός, του υποκείμενου συλλογισμού)· ο προϊστάμενος, του προϊσταμένου· ο διανοούμενος, του διανοουμένου· ο υπογραφόμενος, του υπογραφόμενου· ο πολιτευόμενος, του πολιτευόμενου.2. Ορισμένες αρχαιόμορφες μετοχές του παθητικού παρακειμένου κρατούν και στον νεοελληνικό λόγο τον αρχαίο τους αναδιπλασιασμό (συλλαβικό ή χρονικό). Λέμε και γράφουμε:
υπογεγραμμένος, ηυξημένες δαπάνες, κεκτημένα δικαιώματα, εντεταλμένος υφηγητής, δεδηλωμένη πλειοψηφία, προκατειλημμένος αναγνώστης, επανειλημμένες παρατηρήσεις, πεπεισμένος, επιτετραμμένος κτλ.
3. Οι μετοχές της παθητικής φωνής με επιθετική χρήση προσαρμόζονται άνετα στον νεοελληνικό λόγο· δεν συντρέχει επομένως λόγος να τις αποφεύγουμε. Λέμε και γράφουμε:
η κίνηση,
εναλασσόμενο φαινόμενο των σωμάτων οι
αυτορυθμιζόμενες αντιστάσεις των μηχανών τα
συνεργαζόμενα σωματεία των δημοσίων υπαλλήλων οι
αντιμαχόμενες πολιτικές παρατάξεις·
ασκούμενος δικηγόρος.
4. Πρόσφορη είναι επίσης η χρήση της επιρρηματικής μετοχής παθητικής φωνής σε παρενθετικές προτάσεις, όταν εξασφαλίζει τη συντομία και τη σαφήνεια της έκφρασης. Λέμε και γράφουμε:
ο Ευριπίδης,
επηρεασμένος από τη σοφιστική, μετέφερε στα δράματα του τον αγώνα λόγου· ο Παυσανίας,
περιηγούμενος όλη την Ελλάδα, έφτασε στην Ολυρία· ο Βενιζέλος,
ακολουθούμενος από τους επιτελείς του, εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη· τα Πανεπιστήμια,
αυτοδιοικούμενα, εκπληρώνουν καλύτερα την αποστολή τους· οι δημοκρατικές κυβερνήσεις,
εναλασσόμενες στην εξουσία, υποχρεώνονται σε συνεχή λογοδοσία· η στάθμη του νερού,
αυξομειούμενη αναλόγως προς τις καιρικές συνθήκες, υπήρξε εφέτος ικανοποιητική.
ΛΟΓΙΑ ΕΠΙΘΕΤΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑΚρατούν στην ονομαστική την ορθογραφία τους, λόγιες εκφράσεις με επίθετο (ή επιθετική μετοχή) και ουσιαστικό που αποτελούν στερεότυπα σχήματα. Οι πλάγιες πτώσεις αυτών των σχημάτων προσαρμόζονται στο νεοελληνικό κλιτικό σύστημα. Γράφουμε και λέμε:
χρυσούς αιών (όχι: χρυσός αιώνας),· αλλά:
του χρυσού αιώνα, τον χρυσό αιώνα· σιδηρούν παραπέτασμα (όχι: σιδηρό),
του σιδηρού παραπετάσματος, αλλά:
το σιδηρούν παραπέτασμα·
σιδηρούς καγκελάριος, του σιδηρού καγκελαρίου (η αιτιατική απροσάρμοστη στο νεοελληνικό κλιτικό σύστημα)·
διάττων αστήρ, του διάττοντα αστέρα·το κροτούν αέριο (όχι: αέριον),
του κροτούντος αερίου, το κροτούν αέριο· η μείζων περιφέρεια, της μείζονος περιφερείας, αλλά:
τη μείζονα περιφέρεια· ο άρρην πληθυσμός, του άρρενα πληθυσμού (όχι: του άρρενος πληθυσμού),
τον άρρενα πληθυσμό.
ΕΑΥΤΟΝ, ΕΑΥΤΗ, ΕΑΥΤΟΗ αυτοπαθής αντωνυμία τρίτου προσώπου
εαυτού -ης -ου δεν έχει ονομαστική· χρησιμοποιείται επομένως μόνον στις πλάγιες πτώσεις (γενική, αιτιατική) και συντάσσεται κατά κανόνα με την οριστική αντωνυμία
αυτός, αυτή, αυτό. Λέμε και γράφουμε:
αυτός καθεαυτόν· αυτή καθεαυτή· αυτό καθεαυτό· αυτοί καθεαυτούς· αυτές καθεαυτές· αυτά καθεαυτό.
ο Παρμενίδης δοκίμασε να ορίσει το ον αυτό καθεαυτό' η φύση των ανθρώπων, αυτών καθεαυτούς, είναι έλλογη- οι συνθήκες του πολέμου στον Περσικό Κόλπο, αυτές καθεαυτές, θεωρούνται απάνθρωπες· το ζήτημα της παιδείας καθεαυτό δεν αντιμετωπίστηκε στον τόπο μας ως τώρα με κάποια σοβαρότητα και συνέπεια.
Η γενική της αυτοπαθούς αντωνυμίας χρησιμοποιείται συνήθως στις εμπρόθετες εκφράσεις αφ’ εαυτού, αφ’ εαυτής, αφ’ εαυτών, που σημαίνουν: από μόνος του, από μόνη της, από μόνοι τους. Λέμε και γράφουμε:
στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Υπουργός Παιδείας ενήργησε αφ’ εαυτού η κυβέρνηση προχώρησε στην παράδοση της κινητής περιουσίας του Γλύξμπουργκ αφ’ αυτής, δίχως να προειδοποιήσει τα κόμματα της αντιπολίτευσης.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Είναι λάθος να γράφουμε και να λέμε:
ο άνθρωπος καθεαυτός· το καθεαυτό πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας είναι η γραφειοκρατία της· οι καθεαυτό συνθήκες της οικονομίας.
ΕΝΑΣ-ΜΙΑ-ΕΝΑ- Τα
ένας, μία (ποτέ μια),
ένα χρησιμοποιούνται ως αριθμητικά. Λέμε και γράφουμε:
ένας τρόπος υπάρχει, για να βγούμε από αυτό το αδιέξοδο· μία σκέψη είχε διαρκώς στον νου του· ένα χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη.
- Τα
ένας, μια (ποτέ μία),
ένα χρησιμοποιούνται και ως αόριστες αντωνυμίες παράλληλα προς τις αντωνυμίες κάποιος, κάποια, κάποιο ή το αόριστο άναρθρο ουσιαστικό. Λέμε και γράφουμε:
είδα μια γυναίκα του λαού· κάποια γυναίκα του λαού με προσπέρασε- η Μαρία είναι γυναίκα του λαού.
- Θεμιτή είναι η χρήση της αόριστης αντωνυμίας ένας, μία, ένα όταν επιτείνει ή διασαφεί κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο ή πράγμα, που έχει στον νου του αυτός που γράφει. Λέμε και γράφουμε:
ένας τόσο μεγάλος πολιτικός δεν θα ξαναβρεθεί εύκολα·
ένας εμφύλιος πόλεμος θα ήταν για τον τόπο καταστροφή.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Αποφεύγουμε την αόριστη αντωνυμία ένας, μια, ένα, όπου είναι περιττή και μπήκε στη γλώσσα μας με την άκριτη μετάφραση ξενόγλωσσων αντωνυμικών τύπων. Λέμε και γράφουμε:
εμφύλιος πόλεμος σημαίνει σύγκρουση ομοεθνών μεταξύ τους - όχι: ένας εμφύλιος πόλεμος· ο Τσώρτσιλ υπήρξε
πολιτικός ολκής - όχι: ένας πολιτικός ολκής.
ΑΡΧΑΙΟΣ - ΠΑΛΑΙΟΣ - ΠΑΛΙΟΣΤο λόγιο επίθετο αρχαίος (και τα παραθετικά του) χρησιμοποιείται στον νεοελληνικό λόγο για να δηλώσει κυρίως πρόσωπα, πράγματα και κείμενα που σχετίζονται με την ελληνική αρχαιότητα. Λέμε και γράφουμε:
αρχαία πόλη, αρχαία τέχνη, αρχαία Ελλάδα, αρχαία κείμενα, αρχαία μετρική.
Αντί του επιθέτου
αρχαίος χρησιμοποιείται το επίθετο
παλαιός, όταν αναφερόμαστε γενικά στο παρελθόν και όχι ειδικά στην ελληνική αρχαιότητα:
παλαιό κάστρο, παλαιά χειρόγραφα, παλαιά λείψανα, Παλαιά Διαθήκη.
Ο τύπος παλιός χρησιμοποιείται κατά κανόνα με έντονη συναισθηματική απόχρωση:
παλιά γειτονιά, παλιό σπίτι, παλιά χρόνια, παλιά υπόθεση, παλιές θεωρίες.
[
Επιστροφή στα περιεχόμενα του Εγκολπίου της ορθής γραφής]