Αρχές σχηματισμού των όρων

[valeon]

Από το διμηνιαίο περιοδικό Ορόγραμμα της ΕΛΕΤΟ: Φύλλο αρ.102, Μάιος-Ιούνιος 2010
(Θεωρώ κατάλληλες για την ενότητα αυτή, να υπάρχουν οι βασικές αρχές που ακολουθούνται στο σχηματισμό όρων, ως πρωταρχική αναφορά σε οποιαδήποτε συζήτηση για όρους και σχηματισμό όρων, γι' αυτό δεν κάνω απλώς παραπομπή αλλά περιλαμβάνω ολόκληρο το κείμενο):

Οι διεθνώς τυποποιημένες διαγλωσσικές «αρχές σχηματισμού όρων» (κατά ISO)

Το συλλογικό μέλος της ΕΛΕΤΟ, η Τεχνική Επιτροπή ΕΛΟΤ-ΤΕΕ/ΤΕ21 «Αρχές της Ορολογίας» έχει ολοκληρώσει και παραδώσει στον ΕΛΟΤ, για έκδοση, το πρότυπο ΕΛΟΤ 402 «Ορολογική εργασία – Αρχές και μέθοδοι». Το πρότυπο αυτό αποτελεί μεταφορά του Διεθνούς Προτύπου ISO 704:2000 “Terminology work – Principles and methods”, κατάλληλα προσαρμοσμένη ώστε να εφαρμόζεται στην ελληνική γλώσσα.

Το Ελληνικό Πρότυπο ΕΛΟΤ 402, μαζί με τα Ελληνικά Πρότυπα ΕΛΟΤ 561-1 «Ορολογική εργασία – Λεξιλόγιο – Μέρος 1: Θεωρία και εφαρμογή» (ισοδύναμο του Διεθνούς Προτύπου ISO 1087-1:2000) και ΕΛΟΤ 561-2 «Ορολογική εργασία – Λεξιλόγιο – Μέρος 2: Πληροφορικές εφαρμογές» (ισοδύναμο του Διεθνούς Προτύπου ISO 1087-2:2000) αποτελούν τα θεμελιώδη τυποποιητικά έγγραφα που καλύπτουν τις έννοιες, τους όρους και τις αρχές και μεθόδους της Ορολογίας, προσαρμοσμένα στην ελληνική γλώσσα και για την ελληνική γλώσσα.

Ένα από τα πιο σημαντικά κεφάλαια του προτύπου ΕΛΟΤ 402 είναι οι Αρχές σχηματισμού όρων. Οι αρχές αυτές έχουν διαγλωσσικό χαρακτήρα και έχουν διατυπωθεί από τον ISO και εφαρμόζονται τόσο κατά τη δημιουργία νέων όρων όσο και κατά την επιλογή του πλέον κατάλληλου μεταξύ δύο ή περισσότερων συνώνυμων όρων. Οι αρχές αυτές είναι επτά και μεταφέρονται στο ΕΛΟΤ 402 ως εξής (η σειρά αναγραφής δεν έχει αξιολογική σημασία):

          –  Διαφάνεια (transparency)
          –  Συνέπεια (consistency)
          –  (Γλωσσική) Καταλληλότητα (appropriateness)
          –  (Γλωσσική) Οικονομία (linguistic economy)
          –  Παραγωγικότητα (και συνθετικότητα) (derivability and compoundability)
          –  (Γλωσσική) Ορθότητα (linguistic correctness)
          –  (Γλωσσική) Εντοπιότητα (preference for native language)

Για λόγους οικονομίας, στα παρακάτω θα χρησιμοποιούμε τις μονολεκτικές αποδόσεις, με παράλειψη του μέρους που βρίσκεται σε παρένθεση: Διαφάνεια, Συνέπεια, Καταλληλότητα, Οικονομία, Παραγωγικότητα, Ορθότητα, Εντοπιότητα
(Ένας μνημονικός συμβολισμός όλων των αρχών με τη σειρά που έχουν αναγραφεί στο πρότυπο μπορεί να είναι το «ακρώνυμο»: ΔιΣΚΟΠΟρΕ).

Διαφάνεια
Ο διαφανής όρος αφήνει – από τη μορφή του – να δια-φανεί (να διακριθεί, να ξεχωρίσει), έστω και μερικώς, η έννοια την οποία αυτός κατασημαίνει, χωρίς κανέναν ορισμό. Δηλαδή η μορφολογία του όρου αποκαλύπτει, ως ένα βαθμό, την έννοια. Η διαφάνεια ενός όρου εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά της έννοιας που χρησιμοποιούνται στον σχηματισμό του όρου. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Διαφάνειας, ενώ το δεύτερο όχι.
μεσογειακή αναιμία – νόσος του Κούλεϊ
Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης – ΚΠΣ (Τα αρκτικόλεξα και ακρώνυμα είναι από τους πλέον αδιαφανείς όρους)

Συνέπεια
Το σύστημα εννοιών ενός θεματικού πεδίου δεν αποδίδεται με μια αυθαίρετη και τυχαία συλλογή όρων, αλλά με ένα σύστημα όρων. Κάθε νεοδημιουργούμενος όρος οφείλει να εντάσσεται στο σύστημα αυτό και να είναι συνεπής με αυτό· π.χ. νέα είδη ή μέρη θα οροδοτούνται με τρόπο ανάλογο προς τα υπάρχοντα είδη ή μέρη, εφόσον ενδείκνυται τέτοια αναλογία. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Συνέπειας, ενώ το δεύτερο όχι.
θερμική ενέργεια – θερμότητα
(Κάθε είδος ενέργειας εκφράζεται με τον όρο Χ ενέργεια, όπου Χ επίθετο που προσδιορίζει το είδος της ενέργειας, ενώ ο όρος θερμότητα αποτελεί οροποίηση του κοινού όρου θερμότητα = ζεστασιά)
υπεροξείδιο του υδρογόνου – οξυζενέ
(Γενικά, τα ειδικά ονόματα των χημικών ενώσεων που δεν συμφωνούν με την χημική ονοματολογία δεν πληρούν την αρχή της Συνέπειας)

Καταλληλότητα
Τα σημασιολογικά σχήματα που ακολουθούνται για τον σχηματισμό των όρων πρέπει να είναι οικεία και καθιερωμένα μέσα στη γλωσσική κοινότητα στην οποία απευθύνονται. Η ανατροπή στη χρήση τέτοιων σχημάτων συντελεί στον σχηματισμό όρων που προκαλούν σύγχυση. Για παράδειγμα, στις οικογένειες λέξεων η παραβίαση των μεταξύ των συγγενών σχέσεων, όπως π.χ. με τη λανθασμένη χρήση παραγωγικών καταλήξεων ή συνθετικών, οδηγεί σε ακατάλληλους όρους. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Καταλληλότητας, ενώ το δεύτερο όχι.
αερόφερτος ήχος – αερογενής ήχος
(Ελληνικός ισοδύναμος όρος του αγγλικού airborne sound)
σεισμογόνος περιοχή – σεισμογενής περιοχή
(Πρόκειται για περιοχή που παράγει σεισμούς (-γόνος) και δεν παράγεται από σεισμούς (-γενής))

Οικονομία
Η αρχή της γλωσσικής Οικονομίας απαιτεί ο όρος να είναι όσο το δυνατόν πιο συνοπτικός. Ένας γλωσσικός μηχανισμός που οδηγεί σε σύντομους όρους είναι η μονολέκτηση με αξιοποίηση των λειτουργιών της παραγωγής και της σύνθεσης. Στην τελευταία εντάσσεται και η σύμμειξη. Άλλος μηχανισμός είναι η συνεκδοχική επέκταση. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Οικονομίας, ενώ το δεύτερο όχι.
δυφίο (σύμμειγμα) – δυαδικό ψηφίο
(δυφίο: ελληνικός ισοδύναμος όρος του αγγλικού όρου πληροφορικής bit)
κινητή τηλεφωνία – τηλεφωνία με κινητά τηλέφωνα
(συνεκδοχική επέκταση)

Παραγωγικότητα
Η αρχή της Παραγωγικότητας και Συνθετικότητας απαιτεί να προτιμώνται σχηματισμοί όρων που ευνοούν την περαιτέρω παραγωγή και σύνθεση για τη δημιουργία άλλων όρων της ίδιας οικογένειας όρων· δηλαδή σχηματισμοί που ευνοούν τη δημιουργία παραγώγων και συνθέτων, σύμφωνα με τους κανόνες παραγωγής και σύνθεσης της ελληνικής γλώσσας. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Παραγωγικότητας, ενώ το δεύτερο όχι.
δυφίο (παράγωγα/σύνθετα: δυφιακός, οκταδύφιος, δυφιοστρεφής, δυφιορρυθμός, δυφιηδόν) – δυαδικό ψηφίο
πλινθίο (παράγωγα/σύνθετα: πλινθιακός, πλινθιοσύνολο, πολυπλινθίο, πολυπλίνθιος) – ολοκληρωμένο κύκλωμα

Ορθότητα
Η αρχή της γλωσσικής Ορθότητας απαιτεί να προτιμώνται σχηματισμοί όρων που συμμορφώνονται με τα μορφολογικά, μορφοσυντακτικά και φωνολογικά πρότυπα της αντίστοιχης γλώσσας. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Ορθότητας, ενώ το δεύτερο όχι.
αντικειμενοστρεφής – αντικειμενοστραφής
(Τα σύνθετα επίθετα με δεύτερο συνθετικό το ρήμα στρέφω που υπάρχουν ήδη στην ελληνική γλώσσα λήγουν σε  -στρεφής (εσωστρεφής, εξωστρεφής) και όχι σε –στραφής).
μετάψυξη – μεταψύξη
(Τα σύνθετα ουσιαστικά με δεύτερο συνθετικό αρχαίο παροξύτονο τριτόκλιτο σε -ις (γενική: -εως), όπως ψύξις – ψύξεως, ανεβάζουν τον τόνο στην προπαραλήγουσα (υπήρχαν ήδη τα κατάψυξις > κατάψυξη, απόψυξις > απόψυξη). Επομένως, κάθε νέο σύνθετο που θα δημιουργούμε πρέπει να ακολουθεί τον ίδιο τονισμό).

Εντοπιότητα
Η αρχή της γλωσσικής Εντοπιότητας απαιτεί ότι: ακόμα και αν ο άμεσος δανεισμός από άλλες γλώσσες είναι αποδεκτή μορφή δημιουργίας όρων, θα πρέπει, έναντι των άμεσων δανείων, να δίνεται προτεραιότητα στη γλώσσα του τόπου όπου θα χρησιμοποιηθεί ο όρος, εν προκειμένω στην ελληνική γλώσσα. Στις τριάδες των συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Εντοπιότητας, ενώ τα άλλα δύο όχι.
εκτυπωτής – πρίντερ, printer
μορφότυπο – φορμάτ, format


Είναι φανερό ότι κάποιες από τις «αρχές» είναι αντικρουόμενες μεταξύ τους (όπως π.χ. οι αρχές της Διαφάνειας και της Οικονομίας) και πρέπει κανένας να αποφασίσει ποια θα προτιμήσει για κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Γενικά, όμως, με όσο περισσότερες από αυτές τις αρχές συμφωνεί ένας όρος τόσο πιο εύστοχος είναι ο όρος.

Παρ’ όλο που στο πρότυπο (τόσο στο Διεθνές όσο και στο Ελληνικό) δεν καθορίζεται βαρύτητα ή προτεραιότητα κατά την τήρηση των παραπάνω αρχών, στην πράξη της οροδοσίας – όπως αυτή εφαρμόζεται από τα όργανα της ΕΛΕΤΟ – οι αρχές της Εντοπιότητας, της Ορθότητας και της Καταλληλότητας θεωρούνται θεμελιώδεις και πρέπει οπωσδήποτε να πληρούνται από τον εξεταζόμενο υποψήφιο όρο. Από τις υπόλοιπες τέσσερις αρχές μπορεί να δοθεί προτεραιότητα σε κάποια, ή κάποιες, ανάλογα με την περίπτωση. Για παράδειγμα, όταν πρόκειται για έννοια πολύ βασική σε ένα θεματικό πεδίο, η οποία αποτελεί, ή προβλέπεται ότι θα αποτελέσει, βάση για πολλές άλλες έννοιες του πεδίου (στην ονοματοδοσία των οποίων θα συμμετάσχει ο όρος), οι αρχές της Οικονομίας και της Παραγωγικότητας έχουν προτεραιότητα, ενώ όταν πρόκειται για έννοια που βρίσκεται σε προβλέψιμη θέση ενός ήδη υπάρχοντος συστήματος εννοιών, η ονοματοδότηση των οποίων έχει γίνει ήδη με ένα σύστημα όρων, θα προηγηθεί η αρχή της Συνέπειας.
Κ.Β.

[spiros]

Εξαιρετικό και χρησιμότατο για συχνή αναφορά. Ευχαριστούμε!

[spiros]

Το πρότυπο έχει εκδοθεί και η αναφορά είναι: ΕΛΟΤ 402:2009, Ορολογική εργασία – Αρχές και μέθοδοι

Αναφορές για το αγγλικό πρότυπο στο οποίο βασίστηκε:
ISO 704:2000 - Terminology work -- Principles and methods
ISO 704:2009 - Terminology work -- Principles and methods

http://semanticweb.kaist.ac.kr/org/tc37/pdocument/standards/ISO%20704.pdf

[dimace]

Εξαιρετικό άρθρο, ως συνήθως, φίλτατε Κώστα. Θα ήθελα να σου κάνω μόνο μια ερώτηση, που τα τελευταία χρόνια με απασχολεί και τη συζητώ εδώ και εκεί: Τι λες για τη χρησιμότητα τονισμού των ξένων λέξεων, όταν πιστά αποδίδονται στα ελληνικά; ( π.χ. printer → πρίντερ, corner → κόρνερ κλπ.) Βρίσκεις σωστό να τονίζονται αυτές οι λέξεις; Και αν ναι, γιατί; Η θέση μου (το έχω αναφέρει κι εδώ μέσα) είναι να μην τις τονίζουμε. Ένας λόγος - που θα σε βρει μάλλον σύμφωνο - είναι για να χρησιμοποιούμε τις ελληνικές (εκτυπωτής, γωνιαίο λάκτισμα κλπ.) όπως κάνουν οι Γερμανοί. Υπάρχουν, φυσικά, και άλλοι λόγοι αλλά σταματώ, προς το παρόν, εδώ.   

[valeon]

Δημήτρη, τώρα είδα αυτό το σχόλιό σου και σε ευχαριστώ.
Σκοπός της ΕΛΕΤΟ είναι ακριβώς να αναζητεί/υιοθετεί/παράγει/προωθεί τους ελληνικούς όρους και να προτείνει να χρησιμοποιούνται οι ελληνικές αποδόσεις έναντι οποιωνδήποτε άμεσων δανείων και όχι βέβαια να τονίζει τη χρήση αυτών των δανείων. Όπως γράφεται και στην τελευταία παράγραφο του κειμένου πιο πάνω: «...οι αρχές της Εντοπιότητας, της Ορθότητας και της Καταλληλότητας θεωρούνται θεμελιώδεις και πρέπει οπωσδήποτε να πληρούνται από τον εξεταζόμενο υποψήφιο όρο.» Δηλαδή, άμεση προτεραιότητα στον ελληνικό όρο!
Στο Φέισμπουκ έχω αναρτήσει και το παρακάτω:

[dimace]

Ευχαριστώ, φίλτατε Κώστα, για την απάντηση και το συνημμένο άρθρο σου, που, όπως πάντα, είναι εξαιρετικό. Έμμεσα απάντησες και στην ερώτησή μου περί τονισμού και ως λάτρης της λεπτομέρειας στη γλώσσα θα ακολουθήσω τη συμβουλή σου. Πρέπει, τέλος, να ομολογήσω, πως, αν και θεωρώ τον εαυτό μου καλό γνώστη τριών γλωσσών, τελικά έχω καταλήξει στο συμπέρασμα πως τα ελληνικά, εξαιτίας του απίστευτου πλούτου τους, δοκιμάζουν περισσότερο τις γνώσεις μου (από τις λέξεις που πολλές φορές αναφέρεις, ελάχιστες γνωρίζω) και αυτή, για μένα, είναι η μεγαλύτερη συνεισφορά της κοινότητας σου και του εδώ χώρου, στα ελληνικά γράμματα. Θέλω να πιστεύω, η προσπάθειά σου να τύχει ανταποκρίσεως στους μαθητές και φοιτητές και να γίνει αντικείμενο μελέτης των δασκάλων τους. Κάποια μέρα θα μας πεις πώς ανταποκρίνεται, κατά τη γνώμη σου, η νεολαία στις γλωσσικές προκλήσεις που θέτεις και, φυσικά, πώς βλέπεις το μέλλον της γλώσσας στον τόπο μας. Μέχρι τότε, να περνάς καλά και να συνεχίσεις να μας τροφοδοτείς με γνώση και αντικείμενα για περισσότερη σκέψη. 

[valeon]

Αγαπητέ Δημήτρη,

Σε ευχαριστώ για τα τόσο θερμά σου λόγια. Εμείς συνεχίζουμε τις προσπάθειες, παρά τις «αντιστάσεις», οι οποίες δεν προέρχονται από τους μικρούς μαθητές. Ο μικρός μαθητής, όταν πρωτοακούσει για μια καινούργια έννοια και του πεις «αυτό το λένε: έτσι», δεν έχει κανέναν λόγο να «αντισταθεί». Όπως μαθαίνει το «γινόμενο πρώτων παραγόντων» ή την «τετραγωνική ρίζα» στα μαθηματικά, έτσι θα μάθει και το «μορφότυπο» στην πληροφορική, ή την «περιαγωγή» στις τηλεπικοινωνίες. Αυτοί που αντιδρούν περισσότερο είναι οι μεγαλύτεροι (φοιτητές και καθηγητές) που επειδή «έχουν μάθει» τους όρους στα αγγλικά, αδιαφορούν ή βαριούνται να «ξοδέψουν φαιά ουσία» για τους ελληνικούς όρους. Πολλοί από αυτούς «γελούν» πολλές φορές ακούγοντας έναν ελληνικό όρο και όταν έρχεται π.χ. η ώρα να συντάξουν μια πτυχιακή εργασία, αυτά που γράφουν δεν είναι πλέον ελληνικά...
Όσο για το μέλλον της γλώσσας μας, αγωνιζόμαστε να το επηρεάσουμε στον βαθμό που μπορούμε και να μην αφήσουμε μόνα τους το «καφενείο» και το «πεζοδρόμιο» να ποδηγετήσουν την αναπόφευκτη γλωσσική αλλαγή.