Όταν συνθέτουμε λέξεις, μια από τις αλλαγές που πρέπει να προσέξουμε σχετίζεται με το λεγόμενο «συνδετικό φωνήεν» («συνθετικό φωνήεν» στη Γραμματική Τριανταφυλλίδη). Στο σημείο σύνδεσης του α΄ και του β΄ συνθετικού εμφανίζεται συνήθως ένα φωνήεν που προσθέτεται στο θέμα του α΄ συνθετικού ή σ’ ένα από τα θέματά του. Στις περισσότερες περιπτώσεις το φωνήεν αυτό είναι το «ο».
Προήλθε από το θέμα των επιθέτων και ουσιαστικών σε –ο, αλλά ήδη από τα αρχαία ελληνικά έγινε χαρακτηριστικό μόρφημα της σύνθεσης και μεταφέρθηκε και στις συνθετικές συνήθειες των δυτικών.
Το συνδετικό φωνήεν εμφανίζεται όταν το β΄ συνθετικό αρχίζει από σύμφωνο, ενώ ποικίλλει η εμφάνισή του όταν το β΄ συνθετικό αρχίζει από φωνήεν (π.χ. περισσότερα «αλληλοεκτίμηση» από «αλληλεκτίμηση», αλλά περισσότερα «αλληλεπίδραση» από «αλληλοεπίδραση»).
Παραδείγματα στα ελληνικά:
κάρτα + τηλέφωνο > καρτοτηλέφωνο (και όχι «καρτατηλέφωνο»)
θάλασσα + ταραχή > θαλασσοταραχή
τσίχλα + φούσκα > τσιχλόφουσκα
ροκφόρ + πίτα > ροκφορόπιτα
Αρκετές πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στη Νεοελληνική Γραμματική της δημοτικής, του Τριανταφυλλίδη (1941, ανατ. 2002), §336 κ.ε., και στη Γραμματική της Νέας Ελληνικής, του Κλαίρη και του Μπαμπινιώτη (2005), §92 κ.ε.
Όπως είπα παραπάνω, τη συνήθεια την κόλλησαν και οι δυτικοί. Έτσι, στο OED, δεν έχει λήμμα μόνο για το συνθετικό –meter αλλά και για το –ometer, όπου γράφει:
the element -meter, Gr. μέτρον measure, preceded by -o, belonging to the preceding element, or merely connective (see -o), in which form it usually appears in words from Greek, and hence in modern formations, as dampometer, gasometer, olfactometer, etc.
1856 Farmer's Mag. Jan. 63 The barometers, thermometers, saccharometers, and other ometers.
Ομοίως στο –ology και τα παράγωγά του:
We have eight or nine ologists of different sorts staying with us. Και, από το Hard Times του Ντίκενς: I hope you may now turn all your ological studies to good account.
Έτσι έχουμε:
sex + o + logy > sexology, σεξολογία (ομοίως: φιλμολογία, μαρξολόγος)
ampere + o + meter > amperometer, αμπερόμετρο
cell (του cellulose) + o + phane (του diaphane) > cellophane, σελοφάν
Marx + o + logist > Marxologist, μαρξολόγος
Islam + o + fascism > Islamofascism, ισλαμοφασισμός
parc + ο + mètre > parcomètre, παρκόμετρο (παρότι οι Γάλλοι προτιμούν να το λένε parcmètre)
Sax + o + phone > saxophone, σαξόφωνο
Ωστόσο, οι αγγλοσάξονες δεν το έχουν κανόνα να βάζουν το συνδετικό «ο» για λόγους ευφωνίας σε όλα τα σύνθετα ονόματα. Δεν έχουν πρόβλημα με πολλούς από τους συνδυασμούς δύο συμφώνων που για μας θα ήταν αδιανόητοι. Εκεί, στα ελληνικά, διαφοροποιούμαστε και επιμένουμε να χώνουμε το «ο». Τα παρακάτω έχουν όλα κύριο όνομα σαν πρώτο συνθετικό.
Machmeter, μαχόμετρο
wattmeter, βατόμετρο
voltmeter, βολτόμετρο
ohmmeter, ωμόμετρο
heckelphone, χεκελόφωνο
Και η απορία μου τώρα: γιατί λέμε σοσιαλδημοκρατία; Δεν θα έπρεπε να λέμε σοσιαλοδημοκρατία;
Ατόπημα και η «σοσιαλμανία» (για την οποία είχε κατηγορηθεί ο Κωνσταντίνος Καραμανλής) αντί για «σοσιαλομανία».