Γλαφυρότητα και ακριβολογία (Κώστας Βαλεοντής)
Γλαφυρότητα: αρετή του λογοτεχνικού κειμένου. Ακριβολογία: προτέρημα του επιστημονικού κειμένου. Γλαφυρότητα και ακριβολογία. Δύσκολο οι δυο να συνυπάρχουν σε ένα κείμενο. Ισως στον εκλαϊκευτικό επιστημονικό λόγο να πετυχαίνεται αυτό ως ένα βαθμό, με πολύ κίνδυνο, όμως, για εννοιολογικό εκτροχιασμό και δημιουργία συνθηκών παρερμήνευσης.
Γλαφυρότητα σημαίνει κομψότητα, σημαίνει λεπτότητα, σημαίνει χάρη και συνήθως υποδηλώνει τέχνη και μαστοριά και επεξεργασία. Συχνή είναι η χρήση συνωνύμων, που χαρίζει ευλυγισία στην έκφραση και κυματισμό στο συναίσθημα, γιατί κάθε συνώνυμο, είτε είναι ταυτόσημο (πλήρες συνώνυμο) είτε, πολύ περισσότερο, οιονεί συνώνυμο, συνοδεύεται από ένα ολότελα δικό του πλήθος εννοιολογικών αποχρώσεων, εμφανών ή αφανών στην πρώτη επαφή, και καθεμιά απ’ αυτές με διαφορετικό, ποσοτικά και ποιοτικά, συναισθηματικό φορτίο.
Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τα τρία συνώνυμα: ικεσία, παράκληση, παρακάλι. Σχεδόν σε κάθε φράση που περιλαμβάνει ένα από αυτά είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν στη θέση του και τα δύο άλλα. Είναι φανερό, όμως, πως, στην κάθε περίπτωση, δεν λέμε ακριβώς το ίδιο. Δεν λέμε π.χ. στον άλλο “άσε τις παρακλήσεις, δεν θα με κάνεις να σε λυπηθώ!”. Ούτε λέμε “Θα κάμω μια ικεσία”... Πίσω από τους τρεις πιοπάνω κοινούς όρους στοιχίζονται έννοιες όπως: αίτηση, αίτημα, προσευχή, τελετουργία, έκκληση, επίκληση..., με σύνδεση διαφορετικού είδους και βαθμού. Ετσι, θα μπορούσαμε να τους βρούμε και τους τρεις μέσα στην ίδια πρόταση ή παράγραφο όπως σ’ αυτήν που ακολουθεί:
“Διέκρινα στο βλέμμα του την ικεσία. Ηταν μια βουβή παράκληση που δεν είχε καμιά σχέση με τα συνηθισμένα “από στήθους” παρακάλια των άλλων. Με είχε κιόλας συγκινήσει...”
Στον επιστημονικό λόγο, όμως, είναι βασική απαίτηση “να λέγονται τα ακριβή”. Πρωτεύει η σαφήνεια στον προσδιορισμό των εννοιών. Η συναισθηματική πλευρά έχει δευτερεύουσα σημασία. Οι υποκειμενισμοί και οι προτιμήσεις περιορίζονται στην αυστηρή και τεκμηριωμένη επιστημονική θεώρηση. Αυτό δεν αποκλείει να υπάρχουν αυθαίρετες παραδοχές, που μπορεί μερικές φορές να φτάνουν ακόμα και στα όρια του ακροβατισμού. Πάντα όμως υπάρχει ένα υποκείμενο λογικό οικοδόμημα προσδιορισμένο με ακρίβεια. Πάντα υπάρχει ως βάση ένα σύστημα εννοιών.
Για την εξασφάλιση της ακριβολογίας, πρέπει να πληρούνται οι ακόλουθες απαιτήσεις:
— Πρέπει να υπάρχει αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία όρου και έννοιας (τουλάχιστο στο ίδιο κείμενο). Δηλαδή να υπάρχει αφενός μονωνυμία των εννοιών (κάθε έννοια να έχει ένα μόνο όνομα - όρο) και αφετέρου μονοσημία των όρων (κάθε όρος να έχει μία μόνο σημασία - έννοια). Με άλλα λόγια, να ισχύει: όσες οι διαφορετικές έννοιες τόσοι, και διαφορετικοί μεταξύ τους, οι αντίστοιχοι όροι.
Δεν μιλάμε εδώ για λέξεις ενός γενικού λεξικού όπου η μονοσημία - μία λέξη μία σημασία - συχνά απουσιάζει, αλλά γιά έννοιες και όρους ενός επιστημονικού τομέα ή ειδικού θεματικού πεδίου όπου η προαναφερόμενη αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία δεν είναι κάτι το ανέφικτο, αλλά αποτελεί μόνιμο στόχο και καθημερινή πράξη των ασχολουμένων σοβαρά με την ορολογία του υπόψη τομέα.
— Οσες φορές κι αν χρειαστεί να επαναληφθεί ένας όρος δεν θα πρέπει να διστάσουμε να τον χρησιμοποιήσουμε αντί να καταφύγουμε στη χρήση συνώνυμου όρου. Ωστόσο, αν δεν είναι δυνατό να αποφευχθεί η χρήση συνωνύμων στο ίδιο κείμενο, τότε θα πρέπει να γίνεται σαφής αναφορά και διάκριση των συνωνύμων.
Η πολυωνυμία μιας έννοιας (δύο ή περισσότεροι συνώνυμοι όροι) συνδυασμένη - μέσα στον ίδιο τομέα - με την πολυσημία, συχνά δισημία, έστω και ενός από τους συνώνυμους όρους που αποδίδουν την έννοια, είναι κατά κανόνα αιτία αμφισημίας που αποτελεί μια από τις χειρότερες περιπτώσεις ασάφειας (διφορούμενοι όροι που δημιουργούν σύγχυση). Για παράδειγμα, στη Χημεία το κοινό “οινόπνευμα” λέγεται και “αιθυλική αλκοόλη” αλλά και μόνο “αλκοόλη” που όμως αποδίδει και την έννοια μιας ολόκληρης κατηγορίας χημικών ενώσεων (των αλκοολών). Σ’ ένα κείμενο Χημείας, λοιπόν, ο όρος “αλκοόλη” δημιουργεί αμφισημία, είναι διφορούμενος όρος.
— Οποια συντόμευση ενός όρου πρόκειται να χρησιμοποιηθεί (συντομογραφία, αρκτικόλεξο, ακρώνυμο) πρέπει να προσδιορίζεται με πληρότητα στην πρώτη εφαρμογή της (δηλαδή να περιλαμβάνεται ρητά ο πλήρης όρος).
— Η έκφραση πρέπει να διακρίνεται από λιτότητα και απλότητα, χωρίς πολλά σχήματα λόγου ή λογοτεχνικά καλολογικά στοιχεία.
Γενικά, οι ειδικές έννοιες ενός επιστημονικού τομέα, έχουν σαφώς διατυπωμένο ορισμό, χωρίς εναλλακτικές επιλογές και αποχρώσεις, χωρίς υπονοούμενα και αμφισημίες. Χωρίς αβεβαιότητα στη διατύπωση. Η γενίκευση, η εξειδίκευση, η μεταφορά, όταν χρησιμοποιούνται, είναι υπό αυστηρό έλεγχο. Με άλλα λόγια, το επιστημονικό κείμενο λέει τα πράγματα με τ’ όνομά τους, που όμως πρέπει να επιλεγεί με ιδιαίτερη μελέτη και προσοχή...