Ονομάτων επίσκεψις
Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ
Αυτές τις ημέρες χρειάστηκε να μιλήσω για τη γλώσσα σε παιδιά. Σε μαθητές τής Α´ Λυκείου. Αφησα την επιλογή τού θέματος σ' αυτούς. Η συζήτηση μαζί τους μ' έφερε στις απαρχές τής γραμματικής τής γλώσσας. Στα μέρη τού λόγου. Γιατί μιλάμε για ουσιαστικά και ρήματα και επίθετα και επιρρήματα; Τι ρόλο παίζουν οι αντωνυμίες κι εκείνα τα «περίεργα» πλάσματα, οι προθέσεις και οι σύνδεσμοι; Τι χρειάζονται στη γλώσσα; Γιατί τα ονομάσαμε έτσι; Περάσαμε, λοιπόν, σε μια «ονομάτων επίσκεψη» των μερών τού λόγου. Η συζήτηση, τελικά, είχε ενδιαφέρον. Κατάλαβαν οι μαθητές πόσο σημαντικά είναι τα ονόματα που έδωσε στις γραμματικές οντότητες ο παππούς τής γραμματικής μας, ο Διονύσιος ο γραμματικός από τη Θράκη («Τέχνη Γραμματική» Διονυσίου τού Θρακός, 1ου αιώνα π.Χ.). Και πριν απ' αυτόν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί φιλόσοφοι, «οι φιλόσοφοι τής γλώσσας». Αυτών τις ονομασίες και τη γλωσσική-γραμματική ανάλυση ακολουθούμε μέχρι σήμερα.
Βάση τής γλωσσικής επικοινωνίας τού ανθρώπου είναι το ρήμα, η πληροφορία που δίνουμε για μια πράξη, μια ενέργεια ή μια κατάσταση. Οφείλει την ονομασία του στο ότι θεωρήθηκε αρχικά πως είναι «ό,τι λέμε» («ρήμα») για το υποκείμενο τής προτάσεως, «ό,τι κατηγορούμε» («κατηγόρημα») για αυτό. Πολύ αργότερα καταλάβαμε ότι το υποκείμενο, αυτό που θεωρούσαμε ότι «υπόκειται» στον λόγο μας, όχι μόνο δεν είναι το σημείο εκκίνησης αλλά το ίδιο εξειδικεύει τη ρηματική πληροφορία, είναι ο απαραίτητος όρος για να καταλάβουμε την πηγή τής πράξης. Συνιστά τον «ενεργοποιητή» τής πράξης, λέμε σήμερα. Στην πληροφορία που δηλώνει λ.χ. το στέλνω ο ενεργοποιητής τής πράξης είναι ο ομιλητής («εγώ»), στο στέλνεις ενεργοποιητής τής πράξης είναι ο ακροατής/αναγνώστης («εσύ») κ.ο.κ.
Βεβαίως, η γλωσσική επικοινωνία δεν επιτελείται «εν κενώ». Οι πράξεις, οι ενέργειες, οι καταστάσεις αφορούν σε οντότητες τού κόσμου που μάς περιβάλλει. Αναφέρονται, όπως λέμε, «στον κόσμο τής πραγματικότητας», σε πρόσωπα δηλαδή ή πράγματα. Αναφέρονται σε οντότητες ή, αλλιώς, σε ουσίες, στα ουσιαστικά (substantiva). Αυτές οι οντότητες, τα ουσιαστικά εξειδικεύουν την πληροφορία τού ρήματος ως ενεργοποιητές (υποκείμενο) αλλά -όπου χρειάζεται- και ως συμπληρώματα τής ρηματικής πληροφορίας (αντικείμενο). Αν τα υποκείμενα «υπόκεινται» στο ρήμα, τα αντικείμενα (objectiva) «αντίκεινται» στο ρήμα. Παρατίθενται δηλαδή στο ρήμα και συμπληρώνουν την πληροφορία που δίνει. Ας σημειωθεί ότι και τα δύο δεν υπάρχουν ανεξάρτητα από το ρήμα, αλλά ως σχέσεις, ως εξαρτήματα τού ρήματος (ο πλήρης όρος είναι «υποκείμενο τού ρήματος» και «αντικείμενο τού ρήματος»). Τα ουσιαστικά που ορίζουν (ως υποκείμενο και ως αντικείμενο/αντικείμενα) την πληροφορία τού ρήματος, τα ορίσματά του, όπως λέγονται, συγχρόνως περι-ορίζουν τη σημασία του, την εξειδικεύουν. Το ίδιο μπορούν να κάνουν και όσα στοιχεία έχουν επινοήσει οι ομιλητές τής γλώσσας για να αντικαθιστούν τα ουσιαστικά. Τα στοιχεία που αντικαθιστούν τα ονόματα είναι οι αντωνυμίες («αντί τού ονόματος»).
...Διαβάστε τη συνέχεια αυτής της επιφυλλίδας που υπογράφει ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης στις σημερινές σελίδες της εφημερίδας
ΤΟ ΒΗΜΑ.
