Πολυλεκτικά παραθετικά σύνθετα: ενωτικό και κλίση

[banned8]

• Tweet

Παραθετικά σύνθετα (π.σ.)

Σημειώνουμε ενωτικό στα παραθετικά σύνθετα.
Με τον όρο αυτό εννοούμε το λεξικό ονοματικό σύνολο που αποτελείται από δύο ομοιόπτωτα ουσιαστικά που παρατάσσονται. Π.χ.:
ταξίδι-αστραπή, πλοίο-φάντασμα, επιστολή-καταγγελία.
(Υπάρχουν όμως φράσεις που αποτελούνται μεν από δυο ομοιόπτωτα ουσιαστικά τα οποία παρατάσσονται, αλλά έχουν πια καθιερωθεί χωρίς ενωτικό: μέση δαχτυλίδι, γέννημα θρέμμα, τύχη βουνό, δάκρυα βροχή, σκοτάδι πίσσα.)
Πρόκειται για ένα σχηματισμό δύο ουσιαστικών που αποτελεί μία συντακτική ενότητα, έχει μια ιδιαίτερη σημασιολογική αξία και μπορεί ως σύνολο να αποδώσει μια αυτόνομη ιδιότητα σ’ ένα ουσιαστικό. Π.χ.: Αυτή η λέξη είναι λέξη-κλειδί.
Ανήκει κατά κάποιον τρόπο σε μια χαμηλότερη βαθμίδα ενότητας από ό,τι τα μονολεκτικά σύνθετα.

Σύμφωνα με την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη («Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική», ΑΠΘ, 1986), ανάλογα με τη συντακτική σχέση των δύο όρων του π.σ., διακρίνουμε τις εξής τέσσερις κατηγορίες:

α. Με σχέση κατηγορουμένου
Όσα παραλείπουν το συνδετικό ρήμα «είναι», όπου το δεύτερο συστατικό του π.σ. λειτουργεί συντακτικά ως κατηγορούμενο του πρώτου συστατικού.
αστυνομικός-μάρτυρας κατηγορίας (αστυνομικός που είναι μάρτυρας κατηγορίας), νησί-φρούριο, βιβλίο-ντοκουμέντο, επιστολή-καταγγελία, αυτοκίνητο-ψυγείο, καναπές-κρεβάτι, κράτος-μέλος.
Σ’ αυτά τα π.σ. ο β΄ όρος εξαρτάται ως προς τον αριθμό από τον α΄ όρο: των αστυνομικών-μαρτύρων κατηγορίας αλλά όχι υποχρεωτικά ως προς την πτώση: του αυτοκινήτου-ψυγείου αλλά του καναπέ-κρεβάτι.

β. Με μεταφορική σχέση
Σε όσα π.σ. υπονοείται μεταξύ των δύο όρων ένας τρίτος κοινός όρος που επιτρέπει μια σύγκριση, η οποία όμως δεν εξωτερικεύεται.
Ο άνθρωπος «πετά» / το πουλί πετά = ο άνθρωπος-πουλί, το ταξίδι ήταν πολύ σύντομο / η αστραπή είναι πολύ «σύντομη» = ταξίδι-αστραπή, παιδί-θαύμα, νόμος-πλαίσιο, πλοίο-φάντασμα, λέξη-κλειδί κ.ά.
Οι δύο όροι αυτών των π.σ. είναι ανεξάρτητοι ως προς το γένος (λύση-μπάλωμα), ενώ ως προς τον αριθμό και την πτώση δεν είναι υποχρεωτική η συμφωνία των δύο όρων:
του νόμου-πλαίσιο, του παιδιού-θαύμα, του θεσμού-μπαμπούλα, τα παιδιά-θαύματα αλλά: τα λεωφορεία-καρμανιόλα.

γ. Με σχέση συμπληρώματος
Σε όσα π.σ. ο β΄ όρος αποτελεί συμπλήρωμα του α΄, με την έννοια ότι λειτουργεί συντακτικά ως αντικείμενο ή ως εμπρόθετος προσδιορισμός στον α΄ όρο. Στην πρώτη περίπτωση υπονοείται ανάμεσα στους δύο όρους ένα μεταβατικό ρήμα: στοιχείο-(που προκαλεί / δημιουργεί) έκπληξη, πωλήσεις-(που έκαναν) ρεκόρ. Στη δεύτερη περίπτωση το στοιχείο που παραλείπεται και συνδέει συντακτικά τα δύο ουσιαστικά είναι μια πρόθεση: ομιλία-(με) συζήτηση, σεμινάριο-(με) συζήτηση.
Αυτά τα παραθετικά σύνθετα υπάρχει κίνδυνος να θεωρηθούν, λανθασμένα, ότι χαρακτηρίζονται από συμπλεκτική σχέση (δηλαδή: ομιλία και συζήτηση). Αυτό που τα διακρίνει όμως από τα π.σ. της τέταρτης κατηγορίας είναι ότι ο α΄ όρος είναι ο βασικός και ο β΄ απλώς τον προσδιορίζει. Αντίθετα, στα π.σ. με συμπλεκτική σχέση οι δύο όροι είναι ισοδύναμοι.
Ως προς τον αριθμό και την πτώση ο β΄ όρος είναι ανεξάρτητος από τον α΄.

δ. Με συμπλεκτική σχέση
Σε όσα π.σ. παραλείπεται ανάμεσα στους δύο όρους ο συμπλεκτικός σύνδεσμος «και»:
(συνάντηση) Έβερτ-(και) Μητσοτάκη, (σιδηροδρομική γραμμή) Θεσ/νίκης-(και) Κων/πολης, (αγώνας) ΠΑΟΚ-(και) ΑΕΚ, (σχέσεις) Βορρά-(και) Νότου, (χώρα) φιλική-(και) συμμαχική, (μείγμα) θείου-(και) φωσφόρου.
Λόγω της συμπλεκτικής συντακτικής τους σχέσης, οι δύο όροι συμφωνούν απαραίτητα μεταξύ τους ως προς τον αριθμό και την πτώση, τα οποία στη συνέχεια καθορίζονται από το ουσιαστικό που προσδιορίζουν. Έτσι, αν οι δύο όροι είναι κοινά ουσιαστικά, μπαίνουν σε γενική: (μείγμα) θείου-φωσφόρου. Αν είναι επίθετα, συμφωνούν κατά γένος, αριθμό και πτώση με το προσδιοριζόμενο ουσιαστικό: του απελευθερωτικού-αντιαποικιακού (κινήματος). Τέλος, αν το π.σ. είναι ρηματικό, υπάρχει συμφωνία των όρων του ως προς τον αριθμό με το «υποκείμενό» του: παρουσιάζει-συντονίζει (ο δείνα δημοσιογράφος).


Το παραπάνω κείμενο αναδημοσιεύεται από τον Οδηγό της νεοελληνικής γλώσσας (επιμ. Άννας Ιορδανίδου, εκδ. Πατάκη) και αφιερώνεται στην Κάτια και τον Στάθη.
Οι παραπάνω κανόνες δεν είναι απαράβατοι. Π.χ. «του νόμου-πλαισίου» είναι πολύ πιο συνηθισμένο (και λογικό, κατ’ εμέ) από το «του νόμου-πλαίσιο». Προτείνω να κάνουμε κι ένα ψάξιμο στον Γκούγκλη για να δούμε και την άποψη της «αγοράς».

Σχετική βιβλιογραφία:
Οι διάφορες δημοσιεύσεις της κ. Ζωής Γαβριηλίδου για τα «πολυλεκτικά παραθετικά σύνθετα»
http://utopia.duth.gr/~zgabriil/DIM.htm
καθώς και το πρόσφατο βιβλίο της με τον κ. Θανάση Νάκα «Δημοσιογραφία και Nεολογία».
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_31374_14/02/2006_173648

[Philip]

Θα ήθελα να προσθέσω ότι, όσον αφορά τη μετάφραση από ελληνικά στα αγγλικά, γενικά δεν διατηρείται ο ελληνικός τρόπος έκφρασης.  Έχω δει πολλές φορές, σε μεταφράσεις των φοιτητών (και όχι μόνο) διατυπώσεις του είδους "members states" (200 από ελληνικές σελίδες στο Google). 

Παραθέτω μερικά από τα παραδείγματα του Nickel με τα αντίστοιχα αγγλικά:

νησί-φρούριο αυτοκίνητο-ψυγείο    καναπές-κρεβάτι κράτος-μέλος άνθρωπος-πουλί ταξίδι-αστραπή παιδί-θαύμα πωλήσεις ρεκόρ λέξη-κλειδί

island fortress (pl: island fortresses) refrigerated van/truck/lorry (pl refrigerated vans/trucks/lorries sofa bed (or sofa-bed) pl sofa(-) beds member state (pl member states) birdman (pl birdmen) lightning journey (pl ... journeys) wunderkind, child genius (pl child geniuses) record sales key word (or: keyword - pl key words/keywords)

δηλ. το πρώτο συνθετο δεν αλλάζει ως προς τον αριθμό.

Μόνο στην τελευταία κατηγορία (σχέσεις Βορρά-Νότου) έχουμε παραλληλισμό:

North-South relations; the London-Birmingham (railway) line (or, my preference, the London - Birmingham line)

αλλά

απελευθερωτικό-αντιαποικιακό κίνημα  anticolonialist freedom movement

and with compound adjectives:  πολιτικο-οικονομικό  political and economic

[banned8]

the London-Birmingham (railway) line (or, my preference, the London - Birmingham line)

Hi, Philip. If by that you mean that you prefer to use spaces in similar cases, there's an interesting typographical convention, favoured, I believe, by the Americans: they use the en dash in such cases: the London–Birmingham line; the North–South divide; the Manchester United–Arsenal game (i.e. where the dash stands for a word like 'to' or 'versus'); and, of course, the em dash (—) for parenthetical text.