Απομνημονεύματα Μακρυγιάννη (επίλογος)
Αυτά δεν τα λέγω εγώ μοναχός, τα λέγει όλο το κοινό και οι εφημερίδες. Κι όσα σημειώνω τα σημειώνω γιατί δεν υποφέρνω να βλέπω το άδικον να πνίγη το δίκιον. Διά 'κείνο έμαθα γράμματα εις τα γεράματα και κάνω αυτό το γράψιμον το απελέκητο, ότι δεν είχα τον τρόπον όντας παιδί να σπουδάξω∙ ήμουν φτωχός κ' έκανα τον υπερέτη και τιμάρευα άλογα κι άλλες πλήθος δουλειές έκανα να βγάλω το πατρικό μου χρέος που μας χρέωσαν oι χαραμήδες3, και να ζήσω κ' εγώ
σε τούτην την κοινωνίαν όσο έχω τ' αμανέτι4 του Θεού εις το σώμα μου. Κι αφού ο Θεός θέλησε να κάμη νεκρανάστασιν εις την πατρίδα μου, να την
λευτερώση από την τυραγνίαν των Τούρκων, αξίωσε κ' εμένα να δουλέψω κατά δύναμη λιγώτερον από τον χερώτερον πατριώτη μου Έλληνα. Γράφουν σοφοί άντρες πολλοί, γράφουν τυπογράφοι ντόπιοι και ξένοι διαβασμένοι για την Ελλάδα – ένα πράμα μόνο με παρακίνησε κ' εμένα να γράψω, ότι τούτην την πατρίδα την
έχομεν όλοι μαζί, και σοφοί κι αμαθείς, και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι∙ όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσωμεν εδώ. Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμεν κι όλοι μαζί και να μην λέγη ούτε ο δυνατός «εγώ», ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγη ο καθείς «εγώ»; όταν αγωνιστή μόνος του και φκειάση, ή χαλάση, να λέγη «εγώ»· όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκειάνουν, τότε να λένε «εμείς».
Είμαστε εις το «εμείς» κι όχι εις το «εγώ». Και εις το εξής να μάθωμεν γνώση, αν θέλωμεν να φκειάσωμεν χωριόν, να ζήσωμεν όλοι μαζί. Έγραψα γυμνή την αλήθεια, να ιδούνε όλοι οι Έλληνες ν' αγωνίζωνται διά την πατρίδα τους, διά την θρησκεία τους, να ιδούνε και τα παιδιά μου και να λένε∙ «Έχομεν αγώνες πατρικούς, έχομεν θυσίες», αν είναι αγώνες και θυσίες. Και να μπαίνουν σε φιλοτιμίαν και να εργάζωνται εις το καλό της πατρίδας τους, της θρησκείας τους και της κοινωνίας. Ότι θα είναι καλά δικά τους, της θρησκείας τους και της κοινωνίας. Όχι όμως να φαντάζωνται για τα κατορθώματα τα πατρικά, όχι να πορνεύουν την αρετή και να καταπατούν το νόμο, και νάχουν την επιρροή για ικανότη (α).
3) Κλέπται
4) Αμανέτι – ενέχυρο. (Τουρ.)
α) Επειδήτις ολοένα λέω κατάχρησες, μη στοχάζεστε ότι έχω πάθος εις τους ανθρώπους. Ψάξετε τις 'φημερίδες, τηράτε και τα πραχτικά των Βουλών, μ' όλον οπούναι τέτοιες Βουλές οπού 'περασπίζονται την κλεψιά και 'διοτέλεια και πολεμούνε την δικαιοσύνη∙ και μ' όλον αυτό θα ιδήτε αν αληθινά είναι αυτά οπού σημειώνω. Είπα σε πολλά μέρη, λέγω και τώρα∙ εγώ τάγραψα αυτά όλα κι όποιος απ' όσους μιλώ προσωπικώς στοχάζεται ότι τον αδικώ κι είναι κακία μου κ' όχι αλήθεια, έχει το ελεύθερον να γράψη κι' αναντίον μου ό,τι λάθη έκαμα εις τον αγώνα της πατρίδος∙ όχι όμως παθητικώς, αλλά συντροφεμένος με την αλήθεια, με την παρατήρησιν. Όμως δεν έχει κανέναν το δικαίωμα να γράψη ούτε υπέρ μου, ούτε κατά αν δεν διαβάση πρώτα όλο τούτο αρχή και τέλος κι όλα μου τ' αποδειχτικά και τα χαρτιά μου – και τότε ας γράψη ό,τι ο Θεός τον φωτίση. Κι όταν τα διαβάση, τότε ας κάμη την παρατήρησή του, όχι πρωτύτερα. Κ' εγώ έκαμα λάθη και κάνω∙ άνθρωπος είμαι. Και πρέπει να γράφωνται και τα καλά μας και τα κακά μας.
