Πάθη φωνηέντων και συμφώνων

[spiros]

ΠΑΘΗ ΦΩΝΗΕΝΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΩΝ

ΣΥΜΦΩΝΙΚΑ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑΤΑ

1. Τα κυριότερα, παράλληλα, συμφωνικά συμπλέγματα της νεοελληνικής γλώσσας είναι τα εξής:

κτ - χτ: κτηνίατρος - χρήμα (=χωράφι)
πτ - φτ: πτώμα - φτωχός
φθ - φτ: άφθονος - φτασμένος
νδ - ντ: σπόνδυλος - δέντρο
αυσ - αψ: καύση - κάψιμο
ευσ - εψ: γεύση - δούλεψη

2. Τα παράλληλα συμφωνικά συμπλέγματα επιβάλλονται από τη συνύπαρξη στον νεοελληνικό λόγο λέξεων με λόγια προέλευση αλλά και με καθαρά δημοτικό σχηματισμό. Οι λόγιοι τύποι κρατούν υποχρεωτικώς στο θέμα τους, κατά προτίμηση στις καταλήξεις τους, τον αρχαίο συμφωνισμό· για τους νεότερους τύπους ισχύει ο συμφωνισμός της δημοτικής. Λέμε και γράφουμε:

πτώμα - όχι: φτώμα, εκπαίδευση - όχι: εκπαίδεψη, έκτακτος - όχι: έχταχτος, μαντήλι -όχι: μανδήλι, αδράχτι - όχι: αδράκτι, χταπόδι - όχι: κταπόδι.

3. Πολλές φορές οι ίδιες λέξεις αλλάζουν σημασία αναλόγως προς τον λόγιο ή τον δημοτικό τους συμφωνισμό:

γραπτός λόγος - αλλά: το γραφτό· κτήμα (=το απόκτημα)- αλλά: χτήμα (=χωράφι)· τάγμα - αλλά: τάμα· ρεύμα - αλλά: ρέμα (=ρεματιά)· λεπτός - αλλά: τα λεφτά (=τα χρήματα).

4. Σε λέξεις με διπλόμορφο συμφωνισμό προτιμούμε (στον γραπτό λόγο) τον λιγότερο αλλοιωμένο τύπο. Γράφουμε:

αποκτώ - αντί: αποχτώ· κατακτώ - αντί: καταχτώ· ανύπαρκτος - αντί: ανύπαρχτος· αντίκτυπος - αντί: αντίχτυπος, αλλά: χτύπημα· θελκτικός - αντί: θελχτικός· σχολείο - αντί σκολείο- χθες - χθεσινός - αντί: χτες - χτεσινός.

Ο αρχαίος συμφωνισμός είναι υποχρεωτικός σε επιστημονικούς όρους και στα αριθμητικά ως μαθηματικά σύμβολα. Λέμε και γράφουμε:

υποτακτική - όχι: υποταχτική· προστακτική - όχι: προσταχτική· επτά - δεκαεπτά - όχι: εφτά – δεκαεφτά· οκτώ - δεκαοκτώ - όχι: οχτώ - δεκαοχτώ. Επίσης γράφουμε πάντα: εννέα- όχι: εννιά.

5. Σε λόγιους σχηματισμούς ονομάτων κρατούμε τα συμφωνικά συμπλέγματα: γμ, υμ, υσ, και δεν τα απλοποιούμε σε: μ, ψ. Γράφουμε:

πράγμα - όχι: πράμα- πνεύμα - όχι πνέμα· εμπορεύσιμος - όχι: εμπορέψιμος· απόλαυση- όχι: απόλαψη· αλλά: κάψιμο, δούλεψη, κλάψα, σαμάρι (αρχαίο: σάγμα).
Το συμφωνικό σύμπλεγμα γχν απλοποιείται σε χν στην αρχαία λέξη σπλάγχνον και στα παράγωγα της. Λέμε και γράφουμε:

σπλάχνα, σπλαχνίζομαι, εύσπλαχνος.

6. Ο ενεργητικός αόριστος των ρημάτων σε -αυω και -ευω σχηματίζεται άλλοτε σε -σα και άλλοτε σε -ψα. Η τήρηση του -σα επιβάλλεται κατά κανόνα από την ύπαρξη αντίστοιχου λόγιου ουσιαστικού. Λέμε και γράφουμε:

μάζεψα, πάλεψα - αλλά: εκπαίδευσα (εκπαίδευση), επόπτευσα (επόπτευση), πτώχευσα (πτώχευση), έπαυσα (παύση), έπλευσα (πλεύση).

Από τους διπλόμορφους αόριστους ορισμένων ρημάτων σε -σα και -ξα προτιμούμε τον λιγότερο αλλοιωμένο τύπο. Γράφουμε:

άγγισα - αντί: άγγιξα, πήδησα - αντί: πήδηξα, ταίριασε - αντί: ταίριαξε, φύσησα - αντί: φύσηξα.

7. Οι παθητικοί χρόνοι των ρημάτων ακολουθούν στις καταλήξεις τους τον συμφωνισμό της δημοτικής. Γράφουμε:

αμείφτηκε - όχι: αμείφθηκε, σκέφτηκε - όχι: σκέφθηκε, αγωνίστηκα - όχι: αγωνίσθηκα, πειράχτηκα - όχι: πειράχθηκα.

Εξαιρούνται τα ρήματα: τάσσω, άγω, πτύσσω και τα σύνθετα τους, τα οποία ακολουθούν τον αρχαίο συμφωνισμό. Γράφουμε:

έχω αχθεί - όχι: έχω αχτεί, τάχθηκε - όχι: τάχτηκε, αναπτύχθηκε - όχι: αναπτύχθηκε.

ΕΚΘΛΙΨΗ - ΑΦΑΙΡΕΣΗ

Στον γραπτό λόγο αποφεύγουμε κατά κανόνα τόσο την έκθλιψη (έκπτωση τελικού φωνήεντος προ αρκτικού φωνήεντος της επόμενης λέξης) όσο και την αφαίρεση (έκπτωση αρκτικού φωνήεντος μιας λέξης ύστερα από τελικό φωνήεν της προηγούμενης λέξης). Γράφουμε:

από όλα - όχι: απ' όλα- μπροστά σε άρθρο - όχι: μπροστά σ' άρθρο· τα είχα χαμένα -όχι: τα 'χα χαμένα- του το είπα - όχι: του το 'πα.

1.Ο κανόνας δεν ισχύει όταν μεταγράφουμε παραθέματα γραπτού και προφορικού λόγου (και θέλουμε να διατηρήσουμε το φωνητικό του ύφος).
Στην περίπτωση της αιτιατικής των προσωπικών αντωνυμιών εγώ, συ, αυτός δικαιολογείται η έκθλιψη του-ε-της πρόθεσης σε. Γράφουμε:

σ’ εμένα και όχι αναγκαστικώς: σε εμένα· σ’ εσένα και όχι αναγκαστικώς: σε εσένα· σ’ αυτόν και όχι αναγκαστικώς: σε αυτόν.

ΤΟ ΤΕΛΙΚΟ Ν

Διατηρείται το τελικό ν ανεξαιρέτως στην αιτιατική του αρσενικού άρθρου και στην αιτιατική της αρσενικής προσωπικής αντωνυμίας. Γράφουμε:

τον στρατό, τον πεζοναύτη, τον Θανάση, τον βήχα, τον βούτηξε.

Διατηρείται το τελικό ν ανεξαιρέτως στην άρνηση δεν (για να διακρίνεται και από τον σύνδεσμο δε, όπου αυτός κατ’, εξαίρεση χρησιμοποιείται).
Διατηρείται το τελικό ν στην αιτιατική του θηλυκού άρθρου και στην αντίστοιχη προσωπική αντωνυμία, όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν ή με ένα από τα επόμενα σύμφωνα και συμφωνικά συμπλέγματα:

κ, π, τ,
μπ, ντ, γκ,
τζ, τσ
ξ, ψ

Λέμε και γράφουμε:

την καρδιά, την περίπτωση, την ταχύτητα, την μπέρδεψε, την ντουζίνα, την γκρίνια, την τζαμαρία, την τσέπη, την ξηρασία, την ψυχαγωγία.

Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις το τελικό ν του θηλυκού άρθρου και της θηλυκής αντωνυμίας παραλείπεται. Λέμε και γράφουμε.

τη γιαγιά, τη δύναμη, τη λύπηση, τη μάλωσε, τη ροή, τη σέβεται, τη φωτιά, τη ζήτησε.

ΔΙΠΛΑ ΣΥΜΦΩΝΑ

1.ΔΥΟ Ρ

Διπλασιάζουν το αρκτικό τους ρ ρήματα με τονισμένη τη συλλαβική τους αύξηση, μόνον εφόσον ο ενεστωτικός τους τύπος έμεινε και στον νεοελληνικό λόγο αρχαιόμορφος. Όπου το ενεστωτικό θέμα προσαρμόστηκε στους φωνητικούς κανόνες της δημοτικής, το αρκτικό ρ δεν διπλασιάζεται. Γράφουμε: ρέω, έρρεα· ρέπω, έρρεπα, αλλά: ράβω, έραβα· ρίχνω, έριχνα, έριξα (αλλά: απορρίπτω, απέρριπτα, απέρριψα).

Γράφονται με δύο ρ αρχαιόμορφες σύνθετες λέξεις, των οποίων το πρώτο συνθετικό λήγει σε βραχύ φωνήεν (καθαρό βραχύ ή βραχύ από δίχρονο) ή ν, και το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από ρ. Ο κανόνας αυτός δεν ισχύει για σύνθετες λέξεις καθαρώς δημοτικού σχηματισμού. Γράφουμε:

άρρωστος (εύρωστος), αρρυθμία (ευρυθμία), αντίρρηση, απορρόφηση, αιμορραγία, αμφίρροπος, αναντίρρητος, ετοιμόρροπος, συρροή, σύρραξη, συρραφή, σύρριζος, παλίρροια, έρρινος - αλλά: καλορίζικος, βαθύριζος, μονορούφι, ψυχοράγημα, ασπρόρουχα, ξεριζώνω, ξαναρωτώ.

Γράφονται με δύο ρ οι λέξεις: υπερρεαλισμός, Πύρρος, Ερρίκος - αλλά με ένα ρ οι λέξεις: βοριάς, ορός, Φεραίος (και Φερές), Ψαρά, καθώς και τα ξενόγλωσσα: κάρο, καρούλι, μπάρα, περούκα, σέρα, ταράτσα κτλ.

2. ΔΥΟ Μ

Γράφονται με δύο μ λέξεις, των οποίων το θέμα ή το πρώτο συνθετικό λήγει σε π, β, φ, ν και η παραγωγική κατάληξη (ή το δεύτερο συνθετικό) αρχίζει από μ. Γράφουμε:

βλέμμα, λήμμα, κομμένος, κομμός, βαμμένος, έμμεσος, πλημμέλημα, εκατομμύριο.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Ο κανόνας αυτός δεν ισχύει για τα ψευτοχειλικά αυ και ευ. Γράφουμε:

βασιλεμένος (από το βασιλεύω), μαγεμένος (από το μαγεύω), αναπαμένος (από το αναπαύω), ψέμα (από το ψεύδομαι), θάμα (από το θαύμα), καμένος (από το έκαυσα, έκαψα), κλαμένος (από το έκλαυσα, έκλαψα).

Γράφονται με ένα μ μετοχές του παθητικού παρακειμένου, των οποίων το θέμα λήγει σε ν, εφόσον έχουν αποβάλει στη δημοτική γλώσσα τον αρχαιόμορφο αναδιπλασιασμό τους. Γράφουμε:

αποσκληρυμένος, αμβλυμένος, αλλά: εκτεθηλυμμένος.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Γράφονται με ένα μ οι λέξεις: μαμά, μαμή, ψυμίθιο και το επώνυμο Μαυρομάτης.

3. Υ Ή Β, Φ

Γράφονται με β ή φ (όχι με υ) οι λέξεις: αβγό, αβγατίζω, αφτί, ήβρα (αλλά: εφεύρημα), γαβγίζω, καβγάς, λαβράκι, λάβρος, στάβλος, ρέβω, λάβρα - και τα Βαταβία, Γιουγκοσλαβία, Γουστάβος, Καλαβρία, Μολδαβία, Ναβαρίνο, Σκανδιναβία, Σλάβος.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Γράφονται με υ οι λέξεις: Βαυαρία, Αυστρία, Αυστραλία - και όσες εμπεριέχουν στο θέμα τους το μόριο ευ ή την αρχαία δίφθογγο ευ και αυ. Γράφουμε: ευχαριστώ, διευθύνω, λευτεριά και Λευτέρης, κατευόδιο, απολαύω, αυταρχικός.

4. Ι, Ή Η, Υ, ΕΙ, ΟΙ

- Γράφονται με ι οι λέξεις:

αλίμονο, αλλιώς, αλλιώτικος, γιος, γλιστρώ, γλιτώνω, έξι, επιρροή, καθίζω, καριοφίλι, κατάρτιση (καταρτίζω), μακριά - μακρινός (αλλά: μακρύς), μετανιώνω, νιώθω, ξενιτιά, πέρσι, στίβος (αλλά: στοίβα, στοιβάζω), σάτιρα (αλλά: σάτυρος, σατυρικό δράμα), ταξίδι, στίχος (σειρά από γράμματα ή σειρές στη μετρική - αλλά: κατά στοίχο, από το στοιχίζομαι), φιλονικία.

- Γράφονται με η οι λέξεις:

αφήνω, βυσσινής (μαβής, το μαβί χρώμα - αλλά: πλατύς, φαρδύς), επήρεια, επηρεάζω, εξάρτηση (από το εξαρτώ - αλλά: εξάρτυση στρατιωτική, από το εξαρτύω = εφοδιάζω), καημός, σβήνω, στήλη - αναστήλωση.

- Γράφονται με υ οι λέξεις:

αντίκρυ (αλλά: αντικρινός, αντικρίζω), βράδυ (αλλά: βραδιά, βραδινός, βράδια), γυαλί (αλλά: γιαλός), γλύφω - γλύπτης (αλλά: γλείφω, από το αρχαίο λείχω), δυόσμος, δάκρυ (τα δάκρυα), στύλος - στυλίτης - επιστύλιο - στυλοβάτης, στάχυ (τα στάχυα).

- Γράφονται με οι οι λέξεις:

δοιάκι, έννοια (και: νοιάζομαι), κοιτάζω (κοίτη), μονοιάζω, τέτοιος.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Γράφουμε:

ενάμισης μήνας, του ενάμιση μήνα, το ενάμισι μέτρο· μιάμιση οργιά, μιάμισης οργιάς -αλλά σε όλες τις άλλες περιπτώσεις: δυόμισι (ώρες, κιλά, μέτρα), τρισήμισι (πόντοι, χιλιόμετρα, μέρη).

[Επιστροφή στα περιεχόμενα του Εγκολπίου της ορθής γραφής]

[user]

το "και" "κι" που κατατάσσεται στα παραπάνω;

επίσης, πάντα μπαίνει απόστροφος;

τέλος, το "αντί" δεν υφίσταται πάθη φωνηέντων; (πχ αντ' αυτού)

[wings]

Το «κι» χρησιμοποιείται μόνο μπροστά από λέξεις που αρχίζουν με φωνήεν και δεν θέλει απόστροφο.

[user]

Το «κι» χρησιμοποιείται μόνο μπροστά από λέξεις που αρχίζουν με φωνήεν και δεν θέλει απόστροφο.

τι πάθος είναι συγκεκριμένα;

[wings]

Όσον αφορά τη χρήση του, μεγάλο δικό μου πάθος, όπως θα δεις εδώ. :-)

Γλωσσικά δεν ξέρω πώς λέγεται.

[Zazula]

Το αντ' είναι έκκρουση (το i εκκρούεται από τα α, o & u στην αρχή τής λέξης που ακολουθεί), και συγκεκριμένα έκθλιψη (σίγηση τελικού φωνήεντος).

Το κι είναι αλλόμορφο του και, και προήλθε από ουρανικοποίηση του κ' (που με τη σειρά του προήλθε από έκθλιψη του και, καθώς το e εκκρούεται από όλα τα αρχικά φωνήεντα της λέξης που ακολουθεί: α, ο, u, i, e), το οποίο για να δηλωθεί ότι προφέρεται ουρανικά, γράφτηκε κι.