Ποδήλατα και ποδηλάτες, Περί μεταφράσεως ο λόγος (Γιώργος Κεντρωτής)
Αθήνα
Gutenberg - Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
2021
σ. 671
Δέσιμο: Μαλακό εξώφυλλο
ISBN: 978-960-01-2274-9
Τιμή: 35.00€
Περίληψη:
Η μετάφραση, ως καθολική πρακτική λόγου κα ως επιτελούμενο έργο του κάθε ξεχωριστού μεταφραστή, αποτελεί έγχρονη μιμητική επανάληψη. Ο μεταφραστής, ως διαχειριστής αλλότριου λόγου, αναδεικνύεται σε πολυμήχανο μηχανικό της γλώσσας που, εικάζοντας κα γνωμοδοτώντας, μιμείται έργα συγγραφέων. Γι’ αυτό και η μετάφραση παρουσιάζεται ως καθαρά δοξικός αγώνας του μεταφραστή σε στίβο ανάλογο με αυτόν της ρητορικής, όπου το πρωτότυπο είναι άτεχνη και το μετάφρασμα έντεχνη πίστη. Η μετάφραση είναι επίσης κινητική διαδικασία: είτε ως φορά είτε ως αλλοίωση κατατείνει στη διαφορότητα: αποβλέπει, δηλαδή, στην ποιότητα της διαφοράς μεταξύ των μεταφραζόμενων και των μεταφρασμένων κειμένων, αφού, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, «τό ἓν και τό ὂν πολλαχῶς λέγεται». Η μετάφραση, τέλος, είναι συνάρτηση με μία σταθερά (το πρωτότυπο) και με το αόριστο πλήθος μεταβλητών, από τις τιμές των οποίων διαμορφώνεται το μετάφρασμα. Αλλά και η μοναδική σταθερά, ακριβώς επειδή αναγιγνώσκεται, τρέπεται σε μεταβλητή, διότι υπόκειται στην ερμηνεία που της χορηγεί ο κάθε ξεχωριστός μεταφραστής την κάθε ξεχωριστή γλώσσα. Ο μεταφραστικός μόχθος χωρεί, ως εκ τούτου, πλήρως στο πλατωνικό σχήμα «γιγνόμενα και ποιούμενα και απολλύμενα και αλλοιούμενα» που εγγυάται το «κατά φύσιν φθέγγεσθαι». Η μετάφραση, όντας έργον μεταφραστού, είναι επικράτεια της υποκειμενικότητας.
ΤΙΤΛΟΣ – ΒιβλιοnetΟ Γιώργος Κεντρωτής καταθέτει στον τόμο Ποδήλατα και Ποδηλάτες τις απόψεις του για τη μετάφραση. Χωρίζει σε τρία Μέρη το υλικό του Ι. Μίμηση, Επανάληψη, πειθώ. ΙΙ. Και στα Σούσα το φεγγάρι είναι κόκκινο. ΙΙΙ. Nec ut interpres, sed ut orator. Τον τίτλο του βιβλίου του εμπνέεται από τον στίχο του Ανδρέα Εμπειρίκου, η Ποίησις είναι ανάπτυξις στίλβοντος ποδηλάτου. Ας πούμε λοιπόν πως ποδηλάτης είναι ο μεταφραστής και ποδήλατο η μετάφραση.
Το πρώτο Μέρος είναι καθαρά θεωρητικό με πάμπολλες αναφορές στις αρχαίες πηγές –Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Κικέρωνα– κατά βάση, διακριτικά σε Σωσύρ και Στάινερ, για «π ρ ο σ ω π ι κ ή θ ε ώ ρ η σ η της μεταφραστικής διαδικασίας» στους Ρομάν Γιάκομπσον, Ρολάν Μπαρτ, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Άρη Αλεξάνδρου και αφετηρία τον Γιάσπερς.
Όπως μας λέει σχεδόν προκαταβολικά, «ακόμα και οι γλώσσες με συγγενικό χαρακτήρα περικλείουν μέσα τους έναν α μ ε τ ά φ ρ α σ τ ο κ ό σ μ ο», όμως αφού «συνανήκουν» σε κάτι κοινό είναι όλες τους «μεταφραστές». Παρ’ όλα αυτά βρίθουν στοιχείων, τα οποία παρουσιάζουν «πολλαπλή μεταφραστότητα», σε ένα μεταβαλλόμενο γλωσσικό πλαίσιο. Ο λόγος μακρύς και πολύπλοκος, οπότε κρατούμε το ότι η «Μετάφραση γενικώς είναι διαδικασία κινήσεως, ειδικώς η μετάφραση της λογοτεχνίας είναι επιτέλεσμα ρητορικό». «Η μετάφραση στοιχείται στην ποιητική τέχνη». Οι παραπομπές του στους κλασικούς συγγραφείς είναι συχνές, στον πλατωνικό Κρατύλο, Φαίδωνα, Γοργία, στη «θεαιτήτια διαφορότητα… που κραταιώνει τη δόξα». Ο Καντ και ο Βιντγκενστάιν θεωρούν τη μετάφραση «γλωσσοπαίγνιο».
[...]
Για το βιβλίο του Γιώργου Κεντρωτή «Ποδήλατα και ποδηλάτες» – γράφει η Ανθούλα Δανιήλ – frear
ΠεριεχόμεναΠρόλογος
Ι. ΜΙΜΗΣΗ, ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ, ΠΕΙΘΩ
1. Η φαύλη τέχνη της μετάφρασης
2. Μεταφραστικής ορολογίας επίσκεψις
3. Ποδήλατα και ποδηλάτες, αλλά και Ποντοπόροι και ποντοπόρα
4. Μεταφραστά και αμετάφραστα
5. Ο μεταφραστής της ποίησης
6. Η μετάφραση ως επιτέλεσμα ρητορικό
7. Πλατωνικές ρίζες της μετάφρασης
8. Αντικειμενική μετάφραση; Ου τόπος!
9. Είναι διδακτή ή μετάφραση; Μήτις - πίστη - πρωτότυπο
10. Το μετάφρασμα
ΙΙ. ΚΑΙ ΣΤΑ ΣΟΥΣΑ ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ ΕΙΝΑΙ ΚΟΚΚΙΝΟ
11. Σημειώσεις για μία άλλη μετάφραση των Περσών του Αισχύλου στα Νέα Ελληνικά
12. Μεταφράζοντας υπερρεαλιστικά έργα:
Α'. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος μεταφράζει Ανδρέα Μπρετόν, ή Τα πέτρινα αγάλματα αλλάξανε θέσεις με τ' αγάλματα από κερί
Β'. Ο Νίκος Εγγονόπουλος αυτομεταφραζόμενος, ή Το πρωτότυπο πιάνο μεταφραζόμενο ως πνευστό όργανο
Γ'. Ο Εμπειρίκος και ο Εγγονόπουλος εναντίον του γλωσσικού θετικισμού
13. Διαβάζοντας το "Προλόγισμα στις Αντιγραφές" του Γιώργου Σεφέρη
14. Σε μιαν ανύποπτη μίμηση της διάρκειας: ο Ρίτσος μιλάει για τη μετάφραση
15. Διαβάζοντας τη "Δεύτερη γραφή" και άλλα γραπτά του Οδυσσέα Ελύτη
16. Ο Παπατσώνης παραφράζει τον Χαίλντερλιν (και τον Δάντη)
17. Ο Άγγελος Τερζάκης ως μεταφραστής αρχαιοελληνικών τραγικών έργων
18. Η αλεπού και ο σκαντζόχοιρος, ή Περί μεταφράσεως προθεωρία στοιχειώδης με αφορμή Ινα ποίημα
του Τίτου Πατρίκιου
19. Η γλώσσα της ποίησης, η λεγόμενη ενδογλωσσική μετάφραση και τα "Επιγράμματα" του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου προς τον Μέγα Βασίλειο για την εκδημία του
20. Ο Γκαίτε μεταφράζει δύο ελληνικά δημοτικά τραγούδια
21. Λογοκλοπή και μετάφραση
22. Αλλιώτικες μεταφράσεις
Α'. Ζακ Πρεβέρ και Διονύσης Σαββόπουλος, ή Μετάφραση από τα Ελληνικά στα Ελληνικά
Β'. Τζόρτζιο Μπασάνι και Βιτόριο ντε Σίκα, ή Κινηματογραφικές μεταφράσεις
Γ'. Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα και Μάνος Χατζιδάκις, ή Μετάφραση από αφανές πρωτότυπο
III. NEC UT INTERPRES, SED UT ORATOR
23. Μάρκος Τύλλιος Κικέρων: Οι άριστοι ρήτορες
Βιβλιογραφία
Έργα του συγγραφέα
Η ΦΑΥΛΗ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ [απόσπασμα]
ΘΑ ΑΠΟΓΟΗΤΕΥΘΕΙ όποιος αναμένει να διαβάσει παρακάτω στοιχεία για τη –με τη σημερινή σημασία της λέξης– «ϕαυλότητα» της μετάϕρασης, διότι τίποτα περί τέτοιας ϕαυλότητος δεν πρόκειται να αναϕερθεί. Ο σχετικός όρος θα χρησιμoποιηθεί εδώ με πλατωνικό χρώμα, παραπέμποντας στον διάλογο Γοργίας, όπου και κατά τη συζήτηση περί της ρητορικής (και ιδίως περί της σχέσης της με τη νομοθεσία) υπολαμβάνεται τόσο η διάκριση των τεχνών σε «καλές» (που είναι η υπονοούνται οι –όπως θα λέγαμε σήμερα– μεγάλες) και σε «ϕαύλες», παναπεί σε «μικρές», σε «αδύναμες», σε «κατώτερες», όσο και η διά της κακής χρήσεως έκπτωση των «καλών» σε «ϕαύλες» έτσι, ώστε να ανήκουν στους «ασθενείς» και στους «πολλούς».
Στο πλαίσιο αυτό εντασσόμενη η μετάϕραση είναι μια μικρή γλωσσική τέχνη, μια ετερόϕωτη τέχνη, που παίρνει φως από το πρωτότυπο και το διαχέει στην επικράτεια της γλώσσας αϕίξεως του μεταϕράσματος. Η μετάϕραση είναι επιστήμη στο μέτρο που μπορεί να προσεγγισθεί επιστημονικά το αποτέλεσμά της, το κάθε μεμονωμένο μετάϕρασμα δηλαδή, και να περιγραϕει με τους γενικώς ισχύοντες κανόνες της οικείας επιστήμης, που δεν είναι άλλη από τη Γλωσσολογία, παρακλάδι της οποίας είναι η Μεταϕρασματολογία. Δεν συνιστά όμως επιστήμη –ούτε μπορεί να γίνει ποτέ– ως προς την εκπόνηση κανόνων του μεταϕράζειν, που θα ισχύουν μάλιστα κατά παραδοχή γενικώς και διαχρονικώς. Τούτο εξηγείται από το ότι στη μεταϕραστική διαδικασία εμπλέκονται αποκλειστικώς και μόνο μία σταθερά, ήτοι το πρωτότυπο κείμενο, και άγνωστος μεν, μέγας δε αριθμός μεταβλητών και παραμέτρων, που σημαδεύουν καθοριστικά το μετάϕρασμα και που –ενδεικτικώς και αδρομερώς– αϕορούν αϕ’ ενός τον χρόνο, τον τόπο και τις συνθήκες, όπου επιτελείται η μετάϕραση, και αϕ’ ετέρου το πρόσωπο του καθ’ έκαστον μεταϕραστή. Αλλά ακόμα και η σταθερά του υπαρκτού και αμετάβλητου πρωτοτύπου απολύει την ατρεπτότητά της από τη στιγμή που καθορίζεται από τον τρόπο αναγνώσεως του κειμένου εκ μέρους του κάθε μεταϕραστή του, και ο οποίος τρόπος είναι δυνατόν να ποικίλλει ανά μεταϕραστή αναλόγως του είδους του προς μετάϕραση κειμένου. Η μετάϕραση είναι είδος ρητορικό,… είναι ρητορική τόσο με την ευρεία (και συνάμα μεταϕορική) σημασία του όρου, δηλαδή ως λόγος, όσο και με τη στενή του σημασία, αϕου η πενταμερής διάκριση της ρητορικής τέχνης (: εύρεση, διάταξη, λέξη, μνήμη, υπόκριση) απαντάται οπωσδήποτε κατά την αρτίωση των επιτελεσμάτων της. Ως ρητορικός λόγος είναι δε ταυτόχρονα και ratio και oratio: ήτοι, και λόγος/αναλογισμός (τουτέστιν λόγος ενδιάθετος) και λόγος/ομιλία (δηλαδή λόγος εκϕερόμενος).
Ο μεταϕραστής, προκειμένου να επιτελέσει τη μεταϕραστική αποστολή του, κατά πρώτον, ευρίσκει το θέμα του (inventio), όχι μόνο ως σώμα ενός κειμένου που πρόκειται να μεταϕραστεί (παναπεί: να μεταϕερθεί και να επαναρθρωθεί σε άλλο γλωσσικό περιβάλλον), αλλά και ως εντελή σημασιακό ιστό, που πρέπει να διατηρηθεί αλύμαντος κατά τα ουσιώδη στοιχεία του: όπως ο ρήτορας, έτσι και αυτός υποχρεούται να γνωρίζει για τι ακριβώς θα ομιλήσει. Γι’ αυτό και ο μεταϕραστής, κατά δεύτερον, διατάσσει τα διαθέσιμα στοιχεία (ordo/dispositio) με τον ίδιον ακριβώς τρόπο που κατατάσσει (διευθετεί και συντάσσει, ευτρεπίζει) ο ρήτορας τα επιχειρήματά του, ϕροντίζοντας να αναδεικνύονται ευχερώς, καταϕανώς και πασιδήλως τα εξ αυτών ουσιαστικά και κρίσιμα: αυτά που τονίζουν και διακρίνουν και καθιστούν ξεχωριστό το έργο του. Τούτο, κατά τρίτον, επιτυγχάνεται κατά λέξιν, ήτοι με τη διαρκή μέριμνα του μεταϕραστή να ακολουθεί το κατά περίσταση προσϕορο για το μεταϕραζόμενο έργο ύϕος (elocutio) – όπως, άλλωστε, θα έκανε και ο ρήτορας αναλόγως του ρητορικού λόγου που θα εκϕωνούσε, ϕροντίζοντας να μην ακούγονται σε συμβουλευτικά συνυϕαινόμενα τόνοι πανηγυρικοί η δικανικοί […]
Γιώργος Κεντρωτής, «Ποδήλατα και ποδηλάτες / Περί μεταφράσεως ο λόγος», εκδ. Gutenberg, 2021 - Ποιείν