Μηχανισμοί σχηματισμού ελληνικών όρων

[valeon]

Μετά τις Αρχές σχηματισμού όρων από το διμηνιαίο περιοδικό Ορόγραμμα της ΕΛΕΤΟ (Φύλλο αρ.103, Ιούλιος-Αύγουστος 2010), αναδημοσιεύουμε παρακάτω και τους Μηχανισμούς σχηματισμού ελληνικών όρων οι οποίοι περιλαμβάνονται επίσης στο Ελληνικό Πρότυπο ΕΛΟΤ 402 που πρόσφατα εκπονήθηκε από την Τεχνική Επιτροπή ΕΛΟΤ-ΤΕΕ/ΤΕ21 «Αρχές Ορολογίας», συλλογικό μέλος της ΕΛΕΤΟ:

Μηχανισμοί σχηματισμού ελληνικών όρων

Μετά τις Αρχές σχηματισμού όρων (κατά ISO), οι οποίες περιλαμβάνονται στο Ελληνικό Πρότυπο ΕΛΟΤ 402 «Ορολογική εργασία – Αρχές και μέθοδοι» και τις οποίες συνοψίσαμε στο προηγούμενο φύλλο δίνοντας και αντίστοιχα παραδείγματα, σε τούτο το φύλλο θα αναφερθούμε συνοπτικά στα «Παραδείγματα μηχανισμών σχηματισμού ελληνικών όρων» που περιγράφονται αναλυτικά στο (εθνικό) Παράρτημα Α του παραπάνω προτύπου και διαγραμματικά με το ακόλουθο εννοιοδιάγραμμα όπου αναγράφονται οι όροι των εννοιών και απεικονίζονται γραφικά οι σχέσεις μεταξύ τους. Τα αμφίαιχμα βέλη δηλώνουν συσχετικές σχέσεις (δηλ. σχέσεις μη ιεραρχικές) ενώ οι δενδρικές διακλαδώσεις δηλώνουν ειδογονικές σχέσεις (σχέσεις γένους-είδους) στον κόμβο των οποίων υπάρχει το γένος και στα άκρα των κλάδων τα είδη.

Καταρχήν διευκρινίζεται ότι με τον όρο σχηματισμός όρου καλύπτεται και ο σχηματισμός ονόματος γιατί και αυτός υπακούει στους ίδιους κανόνες.
Στην ελληνική, όπως και σε άλλες γλώσσες (π.χ. αγγλική, γαλλική) υπάρχουν τρεις γενικοί τρόποι σχηματισμού όρων:
  1.  η δημιουργία νέων μορφών (νεοόρων)
  2.  η χρήση υπαρχουσών μορφών και
  3.  ο διαγλωσσικός δανεισμός.

1. Οι νέες μορφές (νεοόροι) είναι νέες λεξικές οντότητες που δεν υπήρχαν προηγουμένως και αποτελούν είδος νεολογισμού. Τρεις είναι οι κύριοι μηχανισμοί δημιουργίας νέων μορφών: η παραγωγή, η σύνθεση και η συντόμευση. Η παραγωγή δίνει παράγωγους απλούς όρους. Η σύνθεση διακρίνεται περαιτέρω στη σύμπλεξη (που δίνει μονολεκτικούς ή πολυλεκτικούς σύμπλοκους όρους) και στη σύμμειξη (που δίνει συμμείγματα). Η συντόμευση διακρίνεται περαιτέρω στη δημιουργία συντομογραφίας, συνοπτικής μορφής, συντετμημένης μορφής, αρκτικολέξου ή ακρωνύμου.

Παραγωγή
Με την παραγωγή σχηματίζονται νέοι μονολεκτικοί όροι με την προσθήκη ενός ή περισσότερων προσφυμάτων, σε μια ρίζα ή σε μια λέξη. Οι όροι που προκύπτουν από την παραγωγή είναι παράγωγες λέξεις από απλές πρωτότυπες λέξεις (παράγωγα) ή παράγωγες λέξεις από σύνθετες πρωτότυπες λέξεις (παρασύνθετα).
Παραδείγματα
αριθμ(ός)+-ικός = αριθμικός, λογάριθμ(ος)+-ικός = λογαριθμικός
πλινθί(ο)+-ακός = πλινθιακός, πολυπλινθί(ο)+-ακός = πολυπλινθιακός

Σύνθεση
Με τη σύνθεση (σύμπλεξη ή σύμμειξη) σχηματίζονται νέες μορφές με συνδυασμό δύο ή περισσότερων λέξεων ή λεξικών στοιχείων που ήδη υπάρχουν. Η σύνθεση εδώ αποτελεί γενίκευση της κλασικής σύνθεσης της γραμματικής. Στα σύνθετα που προκύπτουν από αυτήν τη διεργασία συμπεριλαμβάνονται μονολεκτικοί σύμπλοκοι όροι (που είναι τα κλασικά σύνθετα ή πολυσύνθετα ή επισύνθετα), πολυλεκτικοί (σύμπλοκοι) όροι και συμμείγματα.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ  Τα συμμείγματα σχηματίζονται με δύο διαδοχικές διεργασίες: πρώτα σύντμηση και στη συνέχεια συνένωση. Το μειονέκτημα των συμμειγμάτων είναι ότι εμποδίζουν τη διαφανή και αναμφίσημη πρόσβαση στα χαρακτηριστικά της έννοιας.
Παραδείγματα
απλοί όροι (μονολεκτικοί όροι που περιέχουν μία ρίζα):
    εργασία, εργασιακός, ψηφίο, ψηφιακός, θάλαμος, μέσο
μονολεκτικοί σύμπλοκοι όροι (μονολεκτικοί όροι που περιέχουν περισσότερες από μία ρίζες):
    συνεργασία, ψηφιοσειρά, ημιθάλαμος, πολυμέσα (κλασικά σύνθετα: αποτελούνται από δύο απλά συνθετικά)
    ωτορινολαρυγγολόγος (πολυσύνθετο: αποτελείται από περισσότερα των δύο απλά συνθετικά):
    διασυνεργασία, ψηφιοανάλυση, παθολογοανατόμος (επισύνθετα: αποτελούνται από δύο συνθετικά από τα οποία τουλάχιστον το ένα είναι ήδη κλασικό σύνθετο ή πολυσύνθετο):
πολυλεκτικοί (σύμπλοκοι) όροι:
    επιστημονική εργασία, ανοιχτός τηλεφωνικός θάλαμος, μέσο κυματικής διάδοσης
συμμείγματα:
δυαδικό + ψηφίο = δυφίο
ιστός + ημερολόγιο = ιστολόγιο

Συντόμευση
Η συντόμευση είναι δημιουργία μορφής (είτε γραπτής είτε γραπτής και προφορικής) πιο σύντομης από την πλήρη μορφή ενός όρου ή ενός ονόματος.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1 Αποτέλεσμα της συντόμευσης είναι η συντομομορφή ή συντομευμένη μορφή. Κατά κανόνα, η συντομομορφή προκύπτει από τα μορφολογικά στοιχεία της πλήρους μορφής (εξηρτημένη συντομομορφή). Η συντομομορφή που επιλέγεται ως συνώνυμο της πλήρους μορφής βάσει κάποιου χαρακτηριστικού της έννοιας και δεν προκύπτει από τα μορφολογικά στοιχεία της πλήρους μορφής λέγεται ανεξάρτητη συντομομορφή και υπακούει στους κανόνες σχηματισμού οποιουδήποτε όρου.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 2 Ανεξάρτητες συντομομορφές είναι π.χ. α) η μορφή «ISO» του International Organization for Standardization (Διεθνούς Οργανισμού Τυποποίησης), σε όλες τις γλώσσες  β) η μορφή «ΣΙΑ» στην ελληνική γλώσσα, για την Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών (Central Intelligence Agency – CIA) των ΗΠΑ  γ) η μορφή «ELOT» στην αγγλική γλώσσα για τον Hellenic Organization for Standardization (Ελληνικό Οργανισμό Τυποποίησης – ΕΛΟΤ).

Διακρίνονται οι ακόλουθοι τύποι συντομομορφής:

· συντομογραφία: γραπτή συντομομορφή που προκύπτει με παράλειψη λέξεων και/ή τμημάτων λέξεων της πλήρους μορφής, αλλά προφέρεται όπως ακριβώς η πλήρης μορφή
Παραδείγματα
πλήρης μορφή:   σελίδα  και τα λοιπά   Διεύθυνση
συντομογραφία:  σ.          κτλ.                  Δ/νση

· συνοπτική μορφή: συντομομορφή ενός πολυλεκτικού όρου ή ονόματος που περιλαμβάνει λιγότερες λέξεις από την πλήρη μορφή για την απόδοση της ίδιας έννοιας
Παράδειγμα
πλήρης μορφή:  Γενικό Λογιστήριο του Κράτους
συνοπτική μορφή:  Γενικό Λογιστήριο

· συντετμημένη μορφή: συντομομορφή ενός μονολεκτικού όρου ή ονόματος που σχηματίζεται με παράλειψη του πρώτου, του μεσαίου, ή του τελευταίου τμήματος του όρου ή ονόματος
ΣΗΜΕΙΩΣΗ  Το αποτέλεσμα είναι ένας συντετμημένος όρος ή ένα συντετμημένο όνομα.
Παράδειγμα: προκάτ (= προκατασκευασμένος)

· αρκτικόλεξο: συντομομορφή που σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα καθενός από τα στοιχεία της πλήρους μορφής ενός σύμπλοκου όρου ή ονόματος και προφέρεται με διαδοχική απαγγελία των ονομάτων των γραμμάτων της.
Παράδειγμα: ΙΧ (= Ιδιωτική Χρήση) (προφορά: [γιώτα-χι])

· ακρώνυμο: συντομομορφή που σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα ή συλλαβές όλων ή μερικών από τα στοιχεία της πλήρους μορφής ενός σύμπλοκου όρου ή ονόματος και προφέρεται πάντοτε συλλαβικά σαν κανονική λέξη.
Παράδειγμα: ΔΕΗ (=Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού) (προφορά: [δεΐ]).

2. Στη δημιουργία νέων όρων από υπάρχουσες μορφές χρησιμοποιούνται οι διεργασίες: μετατροπή, οροποίηση, διαθεματικός δανεισμός και σημασιολογική μεταφορά· πρέπει όμως να λαμβάνεται υπόψη ότι η χρησιμοποίηση υπαρχουσών μορφών ως έχουν μπορεί να οδηγήσει σε ομωνυμία (όπως π.χ. στην οροποίηση και στον διαθεματικό δανεισμό) με αποτέλεσμα σύγχυση ή αμφισημία. Η χρήση τους, όμως, σε νέους συνδυασμούς (όπως π.χ. με παραγωγή ή σύνθεση), είναι χρησιμότατη.

Μετατροπή
Η μετατροπή είναι η μορφοσυντακτικά διαφοροποιημένη χρήση της ίδιας μορφής, π.χ. όταν ένα επίθετο χρησιμοποιείται ως ουσιαστικό (συχνή περίπτωση).
Παράδειγμα: κάθετος (ΕΠΙΘ) → η κάθετος (ΟΥΣ)

Οροποίηση
Η οροποίηση είναι διεργασία με την οποία μια λέξη ή φράση της γενικής γλώσσας μετατρέπεται σε όρο που κατασημαίνει έννοια σε ειδική γλώσσα.
Παράδειγμα
<γενική γλώσσα>: αποθήκευση (τοποθέτηση πραγμάτων ή υλικών σε αποθήκη για φύλαξη)
<πληροφορική>: αποθήκευση (εγγραφή ενεργού εγγράφου σε μαγνητικό ή άλλο μέσο – π.χ. σε  σκληρό δίσκο)

Διαθεματικός δανεισμός
Ο διαθεματικός δανεισμός (γνωστός και ως εσωτερικός δανεισμός) αναφέρεται στις περιπτώσεις εκείνες όπου μία ειδική κατασήμανση σε ένα θεματικό πεδίο επαναχρησιμοποιείται σε άλλο θεματικό πεδίο για να παραστήσει μια διαφορετική έννοια. Τα χαρακτηριστικά που αποτελούν το βάθος των δύο εννοιών στα δύο θεματικά πεδία είναι συχνά συγκρίσιμα και εμφανίζουν αναλογία.
Παράδειγμα
<Χημεία>  αντίδραση (αλληλεπίδραση μεταξύ δύο ή περισσότερων χημικών στοιχείων ή ενώσεων, που έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία άλλης χημικής ένωσης)
<Φυσική>   αντίδραση (δύναμη ίσου μέτρου και αντίθετης κατεύθυνσης που αναπτύσσεται λόγω της επίδρασης μιας οποιασδήποτε δύναμης)
<Φυσιολογία> αντίδραση (η απόκριση του οργανισμού σε λειτουργική ανωμαλία ή εξωτερικό ερέθισμα)

Σημασιολογική μεταφορά στην ίδια ειδική γλώσσα
Η σημασιολογική μεταφορά είναι διεργασία μέσω της οποίας υπάρχων όρος σε μια ειδική γλώσσα χρησιμοποιείται για να κατασημάνει άλλη έννοια με λογική επέκταση. Δύο τρόποι σημασιολογικής μεταφοράς είναι οι ακόλουθοι.

·  Η παρομοίωση είναι κατασήμανση μιας έννοιας αναλογικά προς άλλη πιο γνωστή ή πιο οικεία. Η παρομοίωση εκφράζεται με ποικίλους τρόπους (π.χ. με παραγωγικά ή συνθετικά μορφήματα όπως -ειδής, -μορφος, -σχημος, ή με επιρρήματα ή επιρρηματικές λέξεις, π.χ. τύπου, εν είδει, δίκην).
Παραδείγματα
<Ηλεκτρονική>: δικτύωμα Π, διεπαφή τύπου αρτηρίας

·  Η συνεκδοχή και η συνεκδoχική επέκταση. Πρόκειται για μια πολύ παραγωγική τεχνική αξιοποίησης υπαρχουσών μορφών η οποία στη σύγχρονη γλωσσολογική θεωρία της σημασιολογίας ονομάζεται συστηματική πολυσημία. Κατά τη συνεκδοχή, το όλον δηλώνεται με το μέρος και αντίστροφα, το υλικό με το πράγμα και αντίστροφα, το κτίριο με τους ανθρώπους που βρίσκονται σε αυτό κ.ά. Η συνεκδοχική επέκταση είναι λογική επέκταση σε μια έννοια προσδιορισμού που προσιδιάζει σε άλλη έννοια συναφή με την πρώτη και βασικής σπουδαιότητας για εκείνη. Τόσο η συνεκδοχή όσο και η συνεκδοχική επέκταση δεν αποτελούν χωριστό μηχανισμό σχηματισμού, αλλά έχουν ευρεία εφαρμογή και μπορούν να θεωρηθούν οριζόντιος μηχανισμός που επηρεάζει τόσο την οροποίηση όσο και το διαθεματικό δανεισμό και συχνά εξασφαλίζουν γλωσσική οικονομία στην ορολογία του αντίστοιχου πεδίου.
Παράδειγμα συνεκδοχής: <πληροφορική>
συγκεκριμένο:  οθόνη (τμήμα του Η/Υ πάνω στο οποίο παρουσιάζονται οι  πληροφορίες)
αφηρημένο:  οθόνη (οι πληροφορίες που παρουσιάζονται πάνω στο τμήμα αυτό)
Παραδείγματα συνεκδοχικής επέκτασης: <κινητή τηλεφωνία>
· κινητό τερματικό (τερματικό που μπορεί να μετακινείται είτε ως φορητή συσκευή είτε πάνω σε όχημα)
· κινητή επικοινωνία (επικοινωνία με κινητά τερματικά)
· κινητό δίκτυο (δίκτυο επικοινωνίας με κινητά τερματικά)
· κινητή υπηρεσία (υπηρεσία παρεχόμενη μέσω δίκτυου επικοινωνίας με κινητά τερματικά)

(Ο προσδιορισμός «κινητό» προσιδιάζει – και χρησιμοποιήθηκε πρωταρχικά – στο τερματικό, το οποίο πράγματι μπορεί να μετακινείται (μπορεί να φέρεται, να μεταφέρεται, να περιάγεται κτλ.). Η επικοινωνία (αφηρημένη οντότητα), το δίκτυο (συγκεκριμένη οντότητα), η υπηρεσία (αφηρημένη οντότητα) προσδιορίζονται ως «κινητά» χωρίς να έχουν τα ίδια καμιά ιδιότητα «κινητότητας», αλλά μόνο επειδή πραγματοποιούνται, λειτουργούν ή παρέχονται με κινητά τερματικά).

3. Ο διαγλωσσικός δανεισμός, σύμφωνα και με την αρχή της γλωσσικής εντοπιότητας (βλέπε προηγούμενο φύλλο του «Ο») καλό είναι να αποφεύγεται. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις, όπως στους όρους που είναι ή περιέχουν ξενόγλωσσο κύριο όνομα (π.χ. οι μονάδες μέτρησης) όπου ο διαγλωσσικός δανεισμός είναι μονόδρομος. Ο διαγλωσσικός δανεισμός είναι είτε άμεσος δανεισμός είτε μεταφραστικός δανεισμός.

Άμεσος δανεισμός
Ο άμεσος δανεισμός είναι η πλήρης υιοθέτηση όρων από άλλες γλώσσες κατά τη διαδικασία του δευτερογενούς σχηματισμού όρων.
Τα άμεσα δάνεια, κατά κανόνα, μεταγράφονται με ελληνικούς χαρακτήρες στην κοντινότερη απόδοση της προφοράς του ξενόγλωσσου όρου – με τον απλούστερο δυνατό τρόπο – και εντάσσονται στο φωνολογικό σύστημα της ελληνικής (δηλαδή δεν προφέρονται με φθόγγους που δεν έχει η ελληνική γλώσσα). Από αυτά τα άμεσα δάνεια άλλα είναι αφομοιωμένα και στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής (κλιτά) και άλλα όχι (άκλιτα). Συχνή εξαίρεση ως προς τη φωνολογική αφομοίωση αποτελεί η προφορά των δίψηφων συμφώνων μπ, ντ, γκ στο εσωτερικό των λέξεων όταν τα δίψηφα αυτά αποδίδουν τα ξενόγλωσσα b, d, g, όπου προφέρονται χωρίς ρινικοποίηση του πρώτου μέλους των διψήφων ή όταν τα δίψηφα μπ, ντ αποδίδουν τα συμπλέγματα mp, nt, όπου προφέρονται χωρίς ηχηροποίηση του δεύτερου μέλους τους (δηλαδή χωρίς τις μετατροπές π → b, τ → d).
Παραδείγματα
μοντέλο (από το ιταλ. modello), κλιτό, φωνολογικά αναφομοίωτο, προφ. [μοdέλο]
τέμπο (από το ιταλ. tempo), άκλιτο, φωνολογικά αναφομοίωτο, προφ. [τέmpο]
αμπέρ (<ampere μονάδα μέτρησης από το κύριο όνομα Ampère), άκλιτο, φωνολογικα αναφομοίωτο, προφ. [αmpέρ].

Μεταφραστικός δανεισμός
Κατά τον μεταφραστικό δανεισμό τα μορφολογικά στοιχεία (μορφήματα ή ολόκληρες λέξεις) ενός όρου της γλώσσας πηγής μεταφράζονται στοιχείο προς στοιχείο για να σχηματίσουν έναν νέο όρο στη γλώσσα στόχου.
Παράδειγμα
κοσμοθεωρία (από το γερμ. ουσιαστικό Weltanschauung)

4. Πολλές φορές υπάρχουν κατασημάνσεις εννοιών που διέπονται από ιδιάζοντες μορφοσυντακτικούς κανόνες. Συγκεκριμένα όταν αυτές χρησιμοποιούνται, η αναφορά γίνεται άμεσα σε αυτές τις ίδιες ως ονόματα των εννοιών που κατασημαίνουν και – έμμεσα – σε δεύτερη μοίρα στις κατασημαινόμενες έννοιες. Οι κατασημάνσεις αυτές έχουν ονομαστεί ιδιώνυμα. Το ιδιώνυμο αντιμετωπίζεται και γράφεται ως κύριο όνομα. Όταν χρησιμοποιείται μόνο του κλίνεται σαν κανονικό ουσιαστικό, ενώ, όταν αποτελεί προσδιοριστικό συνθετικό (π.χ. ενός διλέκτου), τότε μένει αμετάβλητο σε πτώση ονομαστική.
Παράδειγμα: <Πληροφορική> η λέξη Εκκίνηση στον σύμπλοκο όρο: κουμπί Εκκίνηση. Υπόδειγμα σύνταξης:

«Για να κλείσετε τον υπολογιστή σας το πρώτο που θα κάνετε είναι να πατήσετε με το ποντίκι το κουμπί Εκκίνηση». Με το πάτημα της Εκκίνησης βρίσκεστε στην κοινή αρχή μερικών διαδικασιών μια από τις οποίες είναι το σταμάτημα του υπολογιστή σας και μια άλλη είναι η επανεκκίνησή του.»

(Στο παράδειγμα αυτό, το όνομα κουμπί Εκκίνηση, του οποίου το δεύτερο συνθετικό είναι ιδιώνυμο, σημαίνει «το κουμπί που ονομάζεται Εκκίνηση» (ο καθένας θα συμπεράνει ότι με αυτό το κουμπί ξεκινά ο υπολογιστής· όμως, με αυτό σταματά ή σταματά και ξεκινά πάλι αμέσως ή κάνει και μερικές άλλες εργασίες). Στην περίπτωση αυτή αν λεγόταν «...το κουμπί εκκίνησης» θα δινόταν λάθος οδηγία: Θα επρόκειτο για το (φυσικό και όχι λογισμικό) κουμπί (πλήκτρο) που πρέπει να πιεστεί στην αρχή για να τεθεί ο υπολογιστής από την κατάσταση της μη λειτουργίας στην κατάσταση λειτουργίας.)

Τα ιδιώνυμα σχηματίζονται με τους ίδιους μηχανισμούς σχηματισμού, όπως και οι συνήθεις όροι.

Η δραστήρια επιτροπή ΕΛΟΤ-ΤΕΕ/ΤΕ21, που εκπόνησε το πρότυπο ΕΛΟΤ 402 και παρακολουθεί την εξέλιξη του αντίστοιχου Διεθνούς Προτύπου (ISO 704), στην επόμενη έκδοσή του μπορεί να περιλάβει και άλλα είδη μηχανισμών σχηματισμού ελληνικών όρων που ενδέχεται να υπάρχουν και δεν είχαν τεθεί υπόψη της.
Κ.Β.

[spiros]

Εξαιρετικό! Ευχαριστούμε.